Hữu Ngọc và câu chuyện về “chiếc thuyền” bản sắc văn hóa

“Cây đại thụ” bắc nhịp cầu văn hóa Việt Nam ra thế giới ấy đã về với cõi vĩnh hằng ở tuổi 107 hôm mồng 2 tháng 5 vừa rồi. Nghe tin, trong lòng tôi lại dấy lên một sự tiếc nuối khôn nguôi. Dù biết rằng đó là quy luật của tự nhiên, nhưng sự ra đi của nhà văn hóa Hữu Ngọc vẫn để lại một khoảng trống lớn không thể bù đắp cho nền văn hóa nước nhà.

Tác phẩm của nhà văn hóa Hữu Ngọc, người được vinh danh với Giải thưởng Lớn – Vì tình yêu Hà Nội, đa dạng về đề tài, từ lịch sử, văn hóa Hà Nội đến văn học dân gian, nghệ thuật đương đại, thể hiện qua nhiều thể loại, cho thấy một sự hiểu biết sâu rộng và một trái tim luôn hướng về văn hóa dân tộc.

Hà Nội và Việt Nam qua lăng kính Hữu Ngọc

Những trang viết của ông như những thước phim quay chậm, đưa tôi, một người thuộc thế hệ 8x, ngược dòng thời gian, chạm vào một Hà Nội thâm trầm, cổ kính mà tôi chưa từng hình dung hết. Đặc biệt, khi lật giở từng trang của Phác thảo chân dung văn hóa Hà Nội, tôi như lạc bước vào một Hà Nội của những năm tháng xưa cũ, nơi mỗi con phố mang theo câu chuyện về một nghề thủ công, nơi quán cóc ven đường níu chân bằng hương vị cà phê trứng béo ngậy, và nơi những cụ già bên ấm trà kể chuyện đời, chuyện người. Hà Nội qua ngòi bút của Hữu Ngọc không ồn ào, mà tĩnh lặng, sâu lắng, chất chứa bao nhiêu ký ức và hoài niệm.

Không chỉ dừng lại ở Hà Nội, những trang viết của ông còn mở ra trước mắt tôi một Việt Nam giàu bản sắc, đa dạng và phong phú. Tôi nhớ mãi những cảm xúc dâng trào khi đọc Cảo thơm lần giở. Ông không chỉ phân tích sâu sắc những làn điệu dân ca ngọt ngào của miền quê lúa, mà còn tái hiện một cách sống động những lễ hội rực rỡ sắc màu của vùng cao. Dưới ngòi bút tài hoa ấy, những phong tục tập quán độc đáo của đồng bào dân tộc, những triết lý sống ẩn sâu trong ca dao, tục ngữ hiện lên thật gần gũi và đầy cuốn hút.

Đọc những trang sách của Hữu Ngọc, tôi không chỉ thu nhận được những kiến thức lịch sử, văn hóa, mà còn cảm nhận được hồn cốt của dân tộc, tinh thần lạc quan, kiên cường, tình người ấm áp. Ông đã khơi dậy trong tôi niềm yêu mến, trân trọng những giá trị truyền thống, giúp tôi hiểu rõ hơn về cội nguồn của mình, về những gì đã làm nên một Việt Nam độc đáo và quật cường. Những trang viết ấy không chỉ là tài liệu tham khảo, mà còn là nguồn cảm hứng bất tận, là chiếc cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giúp một người trẻ như tôi ngày đó thêm yêu và tự hào về đất nước, về văn hóa của mình.

Ngay cả qua bản dịch Truyện cổ Grim, tôi cũng cảm nhận được sự tinh tế trong cách ông trao truyền những giá trị nhân văn cho thế hệ trẻ. 

Cuộc gặp gỡ với người “kể chuyện” thời gian

Cách đây hơn 10 năm, tôi có dịp theo chân một người bạn đến phỏng vấn, viết bài về nhà văn hóa Hữu Ngọc tại tư gia của ông. Những dấu ấn cảm xúc của buổi chiều tháng 11 năm 2014 ấy vẫn còn nguyên vẹn. Dù khi ấy ông đã gần 98 tuổi, nhưng vẫn minh mẫn và tự chủ. Mái tóc bạc trắng như cước, phong thái uyên bác toát ra một sức hút kỳ lạ.

Không gian trò chuyện cùng ông không hoa lệ, mà thấm đẫm dấu ấn thời gian và tình yêu văn hóa. Những chồng sách cao ngất như những ngọn tháp tri thức lặng lẽ tỏa ra sức hút. Mùi giấy cũ quyện cùng hương trầm thoang thoảng tạo nên một bầu không khí ấm áp, thân thuộc.

Điều khiến tôi càng thêm kính trọng ông Hữu Ngọc chính là sự kết hợp hài hòa giữa một bộ óc uyên bác và một trái tim vô cùng giản dị. Dù là một nhà văn hóa với tầm ảnh hưởng lớn, ông vẫn đón tiếp chúng tôi bằng nụ cười hiền hậu và những lời hỏi han ân cần như một người ông trò chuyện với con cháu.

Tôi nhớ ông đã chậm rãi nhấp chén trà, rồi khẽ hỏi về những mối quan tâm của thế hệ trẻ ngày nay, cho thấy một tinh thần học hỏi và sự trân trọng đối với những người đi sau. Dù tuổi cao, giọng nói của ông vẫn ấm áp và rõ ràng. Lời ông chậm rãi, thâm trầm: “Con ạ, thế giới ngày nay như một đại dương bao la, với vô vàn những con sóng văn hóa khác nhau. Nếu chúng ta không có một chiếc thuyền vững chắc là bản sắc văn hóa của dân tộc, chúng ta rất dễ bị cuốn trôi, bị hòa tan. Giữ gìn văn hóa không phải là một khẩu hiệu suông, mà là một hành động cụ thể, là sự trăn trở, là tâm huyết của mỗi người. Nếu chúng ta thờ ơ, đánh mất đi bản sắc, thì dù đất nước có giàu mạnh đến đâu, chúng ta cũng chỉ là những cái bóng nhạt nhòa trên bản đồ thế giới”.

Trong suốt buổi trò chuyện, tôi không khỏi kính phục trí tuệ uyên bác và ngọn lửa đam mê văn hóa cháy bỏng trong đôi mắt ông. Ông say sưa kể về lịch sử Thăng Long, về phong tục Việt Nam, về ca dao tục ngữ, mỗi lời nói đều chứa đựng tình yêu sâu sắc với văn hóa đất nước. Sự uyên bác ấy không tạo khoảng cách, mà ngược lại, như ngọn đèn soi đường dẫn dắt tôi vào thế giới văn hóa bao la.

Tôi nhớ ánh mắt ông lấp lánh khi kể về một tích truyện xưa, một phong tục độc đáo. Chính sự chân thành và nhiệt huyết ấy đã chạm đến những cảm xúc sâu thẳm trong tôi, khiến tôi cảm nhận văn hóa không còn xa xôi mà trở nên gần gũi, sống động như hơi thở của chính mình. Tôi còn cảm nhận được ở ông tấm lòng trân trọng đặc biệt đối với thế hệ trẻ, luôn khuyến khích và đặt niềm tin vào chúng tôi trong việc tiếp nối và phát triển văn hóa dân tộc.

 Buổi chiều tĩnh lặng thấm đẫm tình yêu văn hóa ấy, đã trở thành một ký ức khó quên với tôi. Đó không chỉ là một cuộc phỏng vấn, mà là một sự thức tỉnh, một sự khai sáng.  Để rồi sau này, mỗi khi tôi tìm hiểu về một nét văn hóa truyền thống, trong lòng lại vang vọng giọng nói ấm áp và ánh mắt đầy tâm huyết của người nhà văn hóa đáng kính ấy: “Nếu chúng ta thờ ơ, đánh mất đi bản sắc, thì dù đất nước có giàu mạnh đến đâu, chúng ta cũng chỉ là những cái bóng nhạt nhòa trên bản đồ thế giới”.