Có một nghề mà nay tuyệt chủng. Một nghề nằm giữa nông thôn và phố thị. Không đi cấy nhưng gắn với nông thôn, không phải nhà buôn mà luôn gắn với chợ búa. Đó là nghề “hàng xay hàng xáo”.

Đơn giản lắm, người làm nghề này đi vào các nhà mua thóc về xay giã, lọc lấy gạo bán, giữ tấm để ăn, cám nuôi lợn còn trấu thì ủ thành gio, làm phân bón rau.

Làm nghề này rất vất vả. Đi đong thóc, cũng phải tinh tường, nếu mua phải thóc phơi không đủ nắng, gạo ra bị trợn, tấm nhiều hao gạo, giỏi lắm thu hồi vốn.

Xay giã cũng là việc tốn sức. Sàng, sẩy ngồi cũng sụn lưng mà đều phải tự tay! Thời ấy tiền hiếm, phải nhặt từng xu thì lấy đâu mà thuê mướn. Nghề này mà thuê mướn là hết vốn nên con cháu trong nhà phải làm cả.

Nhà tôi lúc túng quẫn, cũng có thời gian mẹ làm hàng xay, hàng xáo lấy cám nuôi lợn. Nhưng làm tay ngang thì chỉ lấy công làm lãi, hoặc lãi bữa cơm tấm, chứ không kiếm được gì nhiều. Thầy mậy, tròn tròn, nếp con, nếp cái, nếp nâu, nếp cẩm – còn một số loại nữa mà tôi không thể nhớ tên, tất cả đều là giống lúa bản địa. Nhà nông tùy đất mà chọn giống cho phù hợp với chân ruộng mình đang canh tác. Hàng xay, hàng xáo chỉ chủ yếu chọn vài loại thóc tẻ, gạo nở, lợi cơm được nhiều người mua, thì khi bán mới có lời. Các giống hạt to nhỏ khác nhau đều liên quan đến giá bán. Lượng cám cũng vậy. Loại dày cám như tám đỏ, giã thì ốm đòn. Vớ được gạo tròn tròn hạt nhỏ, dễ lẫn với tấm, cũng không dễ bán. Vậy nên khi mua phải tính toán giá cả từ đấu thóc.

***

Tôi cảm thấy người xưa buôn bán dù chỉ hàng xay, hàng xáo nhưng cần rất nhiều kiến thức và kinh nghiệm. Ví dụ khi mua thóc, nhặt vài hạt thóc đưa lên miệng nhằn, phải thẩm định được là thóc già hay non nắng. Vốc mớ thóc lên tay nhìn thấy bao nhiêu hạt lép lẫn vào.

Đi mua phải đem đấu chuẩn, vì người bán thường khảo đấu xem non hay già. Khi chưa có đấu sắt tây thì thường dùng đấu gỗ tiện. Hàng xay, hàng xáo đặt có khi làm hai loại đấu, đấu bán nhỏ đi chút, đấu mua to hơn chút.

Đã làm hàng xay, hàng xáo là phải cân tính cả, đổi mồ hôi lấy đồng tiền nên bên sự vất vả luôn kèm theo tí ranh ma thì mới có chút lãi! Người nghèo bán cho người khó mà. Có bao giờ thấy bà hàng xáo nào giàu có đâu?

***

Một cái nghề nửa thương gia, nửa lao động dân quê, khá đặc biệt trên đất nước mình. Để được hạt gạo ra chợ sau khi mua về phải qua mấy công đoạn xay giã, sàng, sẩy cất giữ cẩn thận. Đem ra chợ hạt gạo phải sáng mới dễ bán.

Từ ngày cái máy xát ra đời, với nông thôn là cuộc cách mạng giải phóng sức người không khác cái máy vi tính đã loại việc sắp chữ chì. Nghề hàng xáo biến mất tăm từ đó. Ngày nay không còn những bà hàng xay, hàng xáo mướt mát như xưa, thậm chí không ai còn biết đến nghề buôn gạo có cái tên “hàng xay, hàng xáo”.

Một nghề mất đi dù đáng mừng, nhưng nó không thể bị quên trong kí ức sống của người dân quê!