Qua là một loại vũ khí bổ cán ngắn khá phổ biến trên thế giới và cũng thường thấy trong văn hóa Đông Sơn, đặc biệt xuất hiện nhiều trong khối Đông Sơn Tây Âu (hay Tây Vu). 

Khác với rìu chiến đôi khi có thể dùng để chặt, chẻ, đẽo gọt, băm bổ trong đời sống hàng ngày, chiếc qua được sản xuất ra là một vũ khí chuyên dùng trong chiến đấu. Lưỡi qua đúc phẳng dẹt, không có họng tông mà chỉ là một phần đốc dẹt có các khe thủng để xuyên dây khi được cài ngang trên đầu một cán gỗ.

1. Như đã nói ở bài trước, qua Đông Sơn được chia làm ba loại hình chính là dạng lưỡi thẳng với đốc, dạng lưỡi gấp khúc với đốc và dạng lưỡi vát chéo. Hai loại trên phân bố rộng và có nguồn gốc từ phía bắc. Loại hình thứ ba chính là dạng mà chỉ riêng có trong văn hóa Đông Sơn như sự kết hợp thích ứng giữa hai loại trên. Trong bài trước tôi đã nói về loại thứ nhất, bài này tôi sẽ nói về loại thứ hai: lưỡi gấp khúc với nẹp buộc cán, thường gọi là loại lưỡi hái. Loại thứ ba sẽ dành cho tuần sau.

Trên thế giới, phân bố loại qua hình lưỡi hái khá rộng, được cho là sớm nhất trong các tiểu quốc thời Xuân Thu – Chiến Quốc (thế kỷ 8 – 4 trước Công nguyên) phân bố ở hạ lưu sông Dương Tử (Trường Giang, Trung Quốc), như Sở, Ngô, Việt. Các hình khắc trên đồ đồng cũng như hiện vật trong mộ táng đều có khắc vẽ loại vũ khí qua hình lưỡi hái trên đầu các cán gỗ dài. Dường như khi giao lưu xuống phương Nam, chúng đều được sử dụng như rìu chiến và lắp vào các cán ngắn.

Trong khu mộ táng văn hóa Điền ở Yangfudou (Vân Nam, Trung Quốc), không xa Lào Cai nước ta là bao, hàng trăm cán vũ khí sơn mài còn nguyên vẹn, cho thấy mọi lưỡi qua, kể cả loại hình lưỡi hái đều chỉ dài 80 – 120cm. Điều này phù hợp với hình ảnh các chiến binh trong văn hóa Đông Sơn cầm các qua chém bổ có cán ngắn như rìu chiến.

Hình trái: Lưỡi qua thuộc loại lưỡi hái (đốc nẹp buộc nằm xiên vuông góc với lưỡi) phát hiện ở Núi Voi (Hải Phòng). Sưu tập Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (Hà Nội). Hình phải: Hai lưỡi qua vớt sông Mã (sưu tập Bảo tàng Phạm Huy Thông, Kim Bôi, Hòa Bình)

Qua Đông Sơn dạng lưỡi hái phát hiện nhiều trên trục sông Đà, Hồng, Lô, Chảy. Có một tuyến lan tỏa loại qua lưỡi hái Đông Sơn từ Lào Cai, Yên Bái theo đường thượng đạo đến miền Tây Thanh – Nghệ (Thọ Xuân, Như Xuân, Nghĩa Đàn, Quỳ Hợp…), Tây Nguyên, theo sông Đồng Nai xuống vùng Biên Hòa, Ninh Thuận, Bà Rịa – Vũng Tàu… Vệt phát tán gắn với qua lưỡi hái này còn thấy cả một phần di tích đương thời ở tây Trường Sơn thuộc Trung – Hạ Lào, Đông Bắc Thái Lan. Thuật ngữ khoa học khảo cổ Việt Nam thường gọi chúng là “qua Long Giao”, dựa vào tên địa danh đã phát hiện những kho qua đồng lưỡi hái lên tới nhiều trăm chiếc ở Đồng Nai.

Qua lễ nghi thời Đông Sơn kích thước lớn và trang trí cầu kỳ ở phần đốc (hai hình trên). Đặc tả ở hình dưới

Ngay từ các sưu tập đồ đồng Đông Sơn thực hiện dưới thời Pháp thuộc hiện còn lưu tại kho Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam đã từng thấy những lưỡi qua dạng lưỡi hái này, điển hình là lưỡi qua rất đẹp có hình cá sấu, hổ phát hiện ở Núi Voi (Hải Phòng) và mấy lưỡi qua có minh văn mà giáo sư Hà Văn Tấn đã gắng giải mã trong thập niên 90 của thế kỷ trước.

Sau đó các nhà sưu tầm  lác đác phát hiện dạng qua này trong vùng lưu vực sông Hồng, Đà, Lô, Chảy… Khảo cổ học miền Nam đã từng phát hiện qua đồng kiểu lưỡi hái ở địa điểm Dốc Chùa (Đồng Nai), Bầu Hòe (Ninh Thuận). Đặc biệt là phát hiện một số kho nhiều trăm qua đồng kiểu lưỡi hái ở khu vực Long Giao (Đồng Nai).

Nguyên vẹn một cây qua còn nguyên cán gỗ sơn mài với hình đặc tả phần lưỡi. Hiện vật khai quật trong khu mộ Yangfudou thuộc nhóm Đông Sơn – Điền (Vân Nam, Trung Quốc)

2. Nếu những qua đồng kiểu lưỡi hái ở khu vực miền Bắc Việt Nam và Nam Trung Hoa chịu ảnh hưởng rõ nét của qua đồng Sở, Ngô, Việt, tức ngoài điểm chung là lưỡi và phần kẹp cán (gọi tiếng Hán Việt là “hồ”) gấp khúc khoảng 50 độ thì qua phương Bắc lưỡi không quá dài (khoảng 22 – 28cm), trong khi đó qua các nhóm phương Nam phần lưỡi trung bình trên dưới 30cm, cá biệt có chiếc đạt 40-50cm (nhóm qua kiểu Bầu Hòe).

Trong nhóm mấy trăm chiếc qua chiến ở Long Giao thì trên 80% qua không trang trí có lưỡi dài trung bình khoảng 25cm. Số còn lại trang trí đẹp như qua nghi lễ, lưỡi dài trên dưới 40cm. Phần cán “hồ” các loại nói chung dao động trong khoảng 10 – 15cm với các khe lỗ hình chữ nhật chạy song song với trục cán gỗ. Dây sẽ xuyên qua đó để nẹp chặt lưỡi qua đồng với cán gỗ, Để chắc chắn hơn, ở phần tiếp giáp giữa lưỡi và “hồ” còn được đúc thêm một đôi cánh vẩy với hai đầu nhọn găm vào phần cán gỗ như một khóa hãm.

Chúng tôi phát hiện được một số bằng chứng qua trang trí đẹp bằng những đường chỉ đúc rất mảnh và tinh tế kết hợp đồ án hình học đa dạng phân bổ từ Vân Nam (Trung Quốc) qua Tây Bắc Việt Nam vào đến miền Tây Thanh Nghệ, Đông – Tây Trường Sơn, Đông Bắc Thái Lan và trục lưu vực sông Đồng Nai ra đến biển. Tiêu biểu nhất là một vò gốm lớn chứa 20 chiếc qua luỡi hái kích thước lớn, trang trí đẹp như kiểu qua Dốc Chùa, Long Giao, Bầu Hòe… và 6 bộ chũm chọe xuất lộ ở núi Mây Tàu (Xuân Lộc, Đồng Nai). Cùng với sự xuất hiện của thú tê tê đồng rất đẹp, mộ cự thạch Hàng Gòn và khu mộ chôn những quý tộc đeo mặt nạ vàng, khu mộ cảng thị sớm ở Cần Giờ trong vùng tam giác Đồng Nai, TP.HCM, Bà Rịa – Vũng Tàu báo hiệu một trung tâm tụ cư mang tính chất tiền nhà nước ở vùng này với đặc trưng tiêu biểu là sử dụng qua đồng trong chiến tranh và nghi lễ.

Sự lợi hại của qua lưỡi hái là ở chỗ ngoài khả năng chặt bổ như rìu và qua lưỡi thẳng thì phần lưỡi hái cho phép người sử dụng giật lưỡi tạo thêm sát thương cho đối phương. Sau này, vào những thế kỷ sau Công nguyên xuất hiện thêm việc lắp những mũi nhọn như ngọn lao, giáo vào đầu cán gỗ để chiếc qua có thể đâm, bổ và giật. Hiện vật này thường được rèn bằng sắt với cái tên chuyên biệt là cây “can”. Bỗng nhiên tôi nhớ đến một câu ca dao xưa: “Con vua thì lại làm vua/ Con sãi ở chùa đi quét lá đa/ Bao giờ dân nổi CAN QUA/ Con vua thất thế lại ra quét chùa”.

Hai chữ CAN QUA tôi viết hoa chính là sự gắn kết hai loại vũ khí cổ lợi hại đó thành một danh từ mới: “chiến tranh”!

Xin hẹn các bạn tuần tới sẽ nói kỹ về loại qua thứ ba được chúng tôi coi như một đặc sản sáng tạo của người Đông Sơn ở vùng Giao Chỉ, Cửu Chân – qua lưỡi vát!

(Còn tiếp)