Nhật Bản – từ cường quốc công nghệ đến lỗi thời kỹ thuật số

Khi nhắc đến Tokyo, người ta thường hình dung những tòa nhà chọc trời rực rỡ ánh đèn neon, hệ thống tàu cao tốc hiện đại, hay những bộ phim viễn tưởng như Akira và Ghost in the Shell mô tả một Nhật Bản tương lai đầy robot và hình ảnh ba chiều. Tuy nhiên, thực tế đời sống thường nhật lại khác xa: Máy fax, đĩa mềm và con dấu cá nhân hóa (hanko) vẫn tồn tại dai dẳng – những công cụ đã biến mất ở hầu hết các quốc gia tiên tiến.

Sự chậm trễ trong số hóa và bộ máy hành chính rườm rà khiến người dân gặp nhiều bất tiện. Một người dùng Facebook từng ví von: “Các ngân hàng Nhật Bản là cánh cổng dẫn đến địa ngục” , kèm theo lời mỉa mai: “ Có lẽ gửi fax sẽ giúp ích. ”

Từ đỉnh cao công nghệ đến tụt hậu

Trong thập niên 1970–1980, Nhật Bản từng là biểu tượng công nghệ toàn cầu với những cái tên như Sony, Toyota, Panasonic và Nintendo. Các sản phẩm như máy nghe nhạc Walkman hay trò chơi Mario Bros đã trở thành biểu tượng văn hóa.

Tuy nhiên, khi thế giới chuyển sang nền kinh tế phần mềm và internet, Nhật Bản – vốn mạnh về phần cứng – đã chậm thích ứng. Theo ông Daisuke Kawai, Giám đốc Chương trình Đổi mới Chính sách và An ninh Kinh tế tại Đại học Tokyo, Nhật Bản không đầu tư đủ vào công nghệ thông tin và truyền thông, dẫn đến sự suy thoái của ngành điện tử và sự chảy máu chất xám sang các công ty nước ngoài.

Hệ quả là chính phủ thiếu hiểu biết kỹ thuật số, lực lượng lao động công nghệ bị thiếu hụt, và các cơ quan nhà nước triển khai chiến lược CNTT rời rạc, dẫn đến sự phụ thuộc vào giấy tờ và con dấu thủ công.

Ông Kawai cho rằng: “Các công ty Nhật Bản nổi tiếng với văn hóa ngại rủi ro, hệ thống phân cấp dựa trên thâm niên… và quy trình ra quyết định chậm chạp, dựa trên sự đồng thuận – tất cả những điều này đã cản trở sự đổi mới”.

Thêm vào đó, tỷ lệ người già cao khiến xã hội ngờ vực công nghệ mới, lo ngại gian lận kỹ thuật số và vẫn chuộng phương pháp truyền thống.

Theo Jonathan Coopersmith, Giáo sư danh dự ngành Lịch sử tại Đại học Texas A&M, các doanh nghiệp nhỏ không thấy cần thiết phải chuyển từ fax sang máy tính, vì “ fax vẫn hoạt động tốt và mọi người đều dùng nó .” Các tổ chức lớn như ngân hàng hay bệnh viện thì lo ngại gián đoạn dịch vụ khi chuyển đổi.

Việc số hóa cũng đòi hỏi thay đổi hàng nghìn quy định pháp lý – một thách thức mà các nhà lập pháp không mấy mặn mà, vì đây không phải là vấn đề thu hút cử tri.

Đại dịch buộc phải thay đổi

Sự lạc hậu kỹ thuật số của Nhật Bản trở nên rõ ràng trong đại dịch COVID-19. Chính quyền không có công cụ số để xử lý khủng hoảng, dẫn đến quá tải. Mãi đến tháng 5/2020, Bộ Y tế mới ra mắt cổng thông tin trực tuyến để báo cáo ca nhiễm – thay cho fax, điện thoại và email.

Một ứng dụng theo dõi tiếp xúc gặp lỗi kéo dài nhiều tháng. Việc học và làm từ xa gặp khó khăn vì nhiều người chưa từng dùng Zoom hay dịch vụ chia sẻ tệp. Năm 2022, một thị trấn vô tình chuyển toàn bộ quỹ cứu trợ COVID-19 khoảng 46,3 triệu yên (322.000 USD) vào tài khoản một cá nhân. Sự nhầm lẫn bắt nguồn từ việc ngân hàng được cung cấp cả đĩa mềm chứa thông tin và mẫu đơn yêu cầu bằng giấy – nhưng đến khi các nhà chức trách nhận ra sai sót của mình, người đàn ông này đã đánh bạc gần hết số tiền.

Tình hình trở nên tồi tệ đến mức có lúc, Takuya Hirai – người được bổ nhiệm vào vị trí Bộ trưởng Chuyển đổi Số mới được thành lập vào năm 2021 – đã mô tả cách xử lý đại dịch của đất nước là một ” thất bại về mặt kỹ thuật số “.

Từ năm 2021, Cơ quan Kỹ thuật Số được thành lập để thúc đẩy số hóa. Theo Giáo sư Coopersmith, đây là kết quả của “sự kết hợp giữa nỗi sợ hãi và cơ hội.” Cơ quan này triển khai thẻ an sinh xã hội thông minh, thúc đẩy hạ tầng đám mây, và tuyên bố chiến thắng trong “cuộc chiến chống đĩa mềm” vào tháng 7 năm ngoái – loại bỏ hơn 1.000 quy định liên quan.

Tuy nhiên, vẫn có những khó khăn ban đầu. Một lần, chính phủ yêu cầu người dân góp ý về siêu dữ liệu qua bảng tính Excel gửi email – khiến dư luận phản đối. Bộ trưởng Kỹ thuật Số Taro Kono sau đó cam kết sẽ dùng biểu mẫu trực tuyến.

Tương lai số hóa của Nhật Bản

Theo ông Kawai, các công ty đang nhanh chóng bắt kịp, thuê chuyên gia bên ngoài để cải tổ hệ thống. Masahiro Goto, thành viên nhóm chuyển đổi số tại Viện Nghiên cứu Nomura (NRI), cho biết nhiều doanh nghiệp “h áo hức tiến lên nhưng không biết bắt đầu từ đâu.” Họ vẫn dùng hệ thống cũ, cần hỗ trợ để chuyển đổi.

Nhu cầu tư vấn số hóa tăng mạnh trong 5 năm qua, vì các công ty Nhật Bản từng thuê ngoài CNTT, nay thiếu kỹ năng nội bộ để tự số hóa.

“ Về cơ bản, họ muốn hoạt động hiệu quả hơn, và tôi tin rằng họ muốn chủ động áp dụng công nghệ số như một phương tiện sinh tồn, ” ông Kawai nhận định. Với dân số giảm, cải thiện năng suất là điều tất yếu.

Dù có sự phản đối – như 400 ý kiến phản đối việc loại bỏ máy fax trong chính phủ năm 2021 – các chuyên gia vẫn lạc quan. Ông Kawai dự đoán Nhật Bản có thể bắt kịp một số nước phương Tây trong vòng 5 – 10 năm tới.

Công chúng cũng đang khao khát số hóa, với nhiều doanh nghiệp chấp nhận thanh toán không tiền mặt và triển khai dịch vụ trực tuyến. “ Tôi chắc chắn rằng người trẻ và công chúng nói chung đều muốn số hóa càng nhanh càng tốt ,” ông Kawai nói.