Dùng công nghệ cao xây siêu đập gần 4.400 tỷ đồng ở nơi có độ dốc gần 2km, ‘khủng’ gấp 3 lần đập Tam Hiệp: Trung Quốc đang phải đánh đổi những gì?

Biểu tượng của tham vọng tự chủ năng lượng

Trung Quốc vừa chính thức khởi công một trong những dự án thủy điện tham vọng nhất lịch sử tại rìa cao nguyên Tây Tạng, khu vực nổi tiếng với địa hình hiểm trở và hoạt động địa chấn mạnh.Đây được xem là công trình biểu tượng cho chiến lược lâu dài của Bắc Kinh nhằm đạt tự chủ trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng, công nghệ và lương thực.

Với tổng vốn đầu tư dự kiến 167 tỷ USD, dự án này sẽ khai thác sức mạnh của dòng sông Yarlung Tsangpo – con sông đổ qua hẻm núi sâu và dài bậc nhất thế giới.

Thay vì xây dựng một đập thủy điện truyền thống khổng lồ, công trình sẽ đào hệ thống đường hầm xuyên qua núi cao, nối đoạn sông ở thượng nguồn và hạ nguồn hẻm núi, tận dụng độ dốc gần 2 km để dẫn nước qua các tua-bin.

Nếu thành công, nhà máy mới có thể sản xuất lượng điện gấp 3 lần đập Tam Hiệp – công trình thủy điện lớn nhất thế giới hiện nay, đủ cung cấp điện cho khoảng 120 triệu hộ gia đình Trung Quốc.

Theo số liệu năm 2023, Trung Quốc nhập khẩu gần 1/4 nhu cầu năng lượng, cũng là mức phụ thuộc mà Bắc Kinh muốn giảm mạnh trong thập kỷ tới. Trong lễ khởi công vào tháng trước, Thủ tướng Lý Cường, đã gọi đây là “công trình thế kỷ”, không chỉ giúp bổ sung nguồn năng lượng tái tạo khổng lồ mà còn tạo công ăn việc làm, thúc đẩy kinh tế ở một trong những khu vực hẻo lánh nhất Trung Quốc.

Một hệ thống truyền tải điện áp cao trị giá 7 tỷ USD sẽ đưa nguồn điện từ Tây Tạng tới Quảng Đông – trung tâm công nghiệp ở ven biển Đông Nam, cũng như tới Hồng Kông và Ma Cao. Với thiết kế “run-of-the-river” (sử dụng dòng chảy tự nhiên thay vì tích trữ lượng nước lớn) dự án được đánh giá là hạn chế một số tác động môi trường tiêu cực thường gắn với các hồ chứa khổng lồ.

Công trình khổng lồ “dính” tranh cãi về môi trường và địa chính trị

Dù được giới chức Trung Quốc quảng bá là giải pháp năng lượng sạch, dự án Yarlung Tsangpo đang vấp phải lo ngại sâu sắc từ các quốc gia ở khu vực hạ lưu và giới bảo tồn.

Sông Yarlung Tsangpo chảy vào bang Arunachal Pradesh của Ấn Độ rồi xuôi xuống Bangladesh dưới tên gọi Brahmaputra. Ấn Độ lo ngại việc kiểm soát lưu lượng nước ở thượng nguồn sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến nông nghiệp, sinh kế và an ninh nguồn nước.

Pema Khandu, Thủ hiến bang Arunachal Pradesh, đã gọi đây là “quả bom nước”, cảnh báo việc xả nước không hợp lý có thể gây ảnh hưởng trầm trọng thêm tình trạng lũ lụt vào mùa mưa.

Trong khi đó, Ấn Độ đã công bố kế hoạch xây một siêu đập trên cùng dòng sông để điều tiết lưu lượng. Tình hình càng phức tạp hơn khi Bắc Kinh vẫn tuyên bố chủ quyền với Arunachal Pradesh, trong khi quan hệ hai nước căng thẳng do tranh chấp biên giới.

Ngoài vấn đề chính trị, dự án này còn bị các nhà khoa học cảnh báo về nguy cơ địa chấn. Năm 1950, một trận động đất 8,6 độ richter – tâm chấn chỉ cách biên giới Ấn Độ khoảng 80 km, đã cướp đi hơn 4.500 sinh mạng và gây hàng trăm vụ lở đất, chặn dòng nhiều con sông. Các chuyên gia nhấn mạnh khu vực dự án nằm trong vùng động đất mạnh, và bất kỳ sự cố nào cũng có thể gây hậu quả thảm khốc cho cư dân và hệ sinh thái.

Ngoài ra, hẻm núi Yarlung Tsangpo còn là nơi sinh sống của nhiều loài quý hiếm như báo tuyết, hổ Bengal, cùng các loài linh trưởng đặc hữu. Việc xây dựng đập, đường hầm và cơ sở hạ tầng có thể phá vỡ sinh cảnh, tác động lâu dài đến đa dạng sinh học. Dù vậy, giới chức Trung Quốc khẳng định dự án sẽ “đẩy nhanh phát triển năng lượng sạch, cải thiện đời sống người dân và góp phần ứng phó biến đổi khí hậu.

Khác với dự án đập Tam Hiệp từng gây tranh cãi ngay trong Quốc hội Trung Quốc, Yarlung Tsangpo hiện gần như không vấp phải phản đối công khai trong nước.

Trong bối cảnh đó, các nhóm người Tây Tạng lưu vong và tổ chức môi trường đã lên tiếng lo ngại. Lobsang Yangtso, nhà nghiên cứu của Mạng lưới Tây Tạng Quốc tế, cho rằng “khi thảm họa xảy ra, người Tây Tạng địa phương sẽ là những người hứng chịu hậu quả đầu tiên.”

Một số dự án thủy điện khác ở thượng nguồn sông Dương Tử và sông Kim Sa đã từng vấp phải sự phản đối do làm ngập làng mạc và tu viện cổ. Điều này làm dấy lên câu hỏi liệu Bắc Kinh có sẵn sàng nhượng bộ trước áp lực môi trường và văn hóa hay không.

Hiện chưa có thỏa thuận quản lý chung nguồn nước giữa Trung Quốc, Ấn Độ và Bangladesh. Việc cả Bắc Kinh và New Delhi cùng theo đuổi các dự án thủy điện quy mô lớn trên cùng dòng sông có thể làm gia tăng nguy cơ “cuộc đua đập thủy điện” trong khu vực.

Theo ước tính của các nhà thủy văn Trung Quốc, sông Yarlung Tsangpo hiện mới khai thác khoảng 2% tiềm năng thủy điện. Điều này khiến dự án mới trở thành một phần của chiến lược rộng lớn hơn của Trung Quốc.