Bách phân vị trong tuyển sinh đại học chưa hoàn hảo dẫn tới không ít nghịch lý

Năm 2025 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong hệ thống tuyển sinh đại học tại Việt Nam với việc áp dụng rộng rãi phương pháp bách phân vị (percentile equating) để chuẩn hóa điểm số giữa các phương thức xét tuyển.

Theo quy định của Bộ GD-ĐT, bách phân vị được sử dụng để xác định vị trí tương đối của thí sinh trong phân bố điểm số, nhằm đưa các hình thức xét tuyển như điểm thi tốt nghiệp THPT, thi Đánh giá Năng lực (ĐGNL), học bạ, hay chứng chỉ quốc tế về một thang đo chung. Mục tiêu chính là tăng cường tính công bằng, minh bạch và giảm bất bình đẳng giữa các tổ hợp môn hoặc phương thức khác nhau.

Ví dụ, Bộ GD-ĐT đã công bố bách phân vị cho 7 tổ hợp phổ biến như A00 (Toán, Lý, Hóa), A01 (Toán, Lý, Anh), B00 (Toán, Hóa, Sinh), giúp các trường đại học xây dựng bảng quy đổi điểm chuẩn. Tuy nhiên, sau khi kết quả tuyển sinh được công bố vào cuối tháng 8/2025, phương pháp này đã nhận được nhiều ý kiến trái chiều, với một số trường hợp cho thấy sự bất hợp lý trong việc quy đổi, dẫn đến tình trạng thí sinh trượt ở một phương thức nhưng lại trúng tuyển ở phương thức khác. Bài phân tích này sẽ khám phá sâu các khía cạnh của bách phân vị, dựa trên dữ liệu thực tế và các ví dụ cụ thể, để đánh giá xem nó có thực sự mang lại công bằng hay chỉ là một giải pháp tạm thời với nhiều hạn chế.

Ý nghĩa và lợi ích của bách phân vị

Bách phân vị là một công cụ thống kê đo lường vị trí của một điểm số so với toàn bộ tập dữ liệu. Trong tuyển sinh đại học 2025, nó được áp dụng để quy đổi điểm giữa các phương thức xét tuyển, đảm bảo rằng thí sinh dù tham gia kỳ thi nào cũng được đánh giá trên cùng một thang đo. Ví dụ, nếu một thí sinh đạt bách phân vị 90 ở kỳ thi ĐGNL của Đại học Quốc gia TPHCM, điểm số đó sẽ được ánh xạ sang điểm tương đương ở top 10% của kỳ thi THPT tổ hợp tương ứng, như B00. Lợi ích đầu tiên là tăng tính công bằng giữa các tổ hợp môn.

Năm 2025, phổ điểm THPT cho thấy sự chênh lệch lớn: Môn Toán có hơn 50% thí sinh dưới trung bình, trong khi Hóa học có điểm cao hơn. Bách phân vị giúp các trường điều chỉnh, ví dụ 28,75 điểm A00 tương đương 27,5 điểm D01, tránh tình trạng thí sinh ở các tổ hợp dễ đạt điểm cao sẽ có lợi thế.

Thứ hai, phương pháp này thúc đẩy minh bạch và linh hoạt. Các trường như Đại học Bách khoa Hà Nội đã sử dụng bách phân vị để quy đổi giữa điểm thi TSA (bài thi riêng), ĐGNL và THPT, công bố bảng quy đổi chi tiết để thí sinh dự đoán cơ hội trúng tuyển. Điều này giúp thí sinh dễ dàng so sánh năng lực của mình với yêu cầu ngành học, đặc biệt trong bối cảnh hơn 110 trường sử dụng kết quả ĐGNL của ĐH Quốc gia TPHCM.

Hơn nữa, bách phân vị phản ánh đúng hơn năng lực tương đối của thí sinh, không chỉ dựa vào điểm tuyệt đối mà còn vị trí trong toàn bộ nhóm dự thi. Năm 2025, với hơn 1,16 triệu thí sinh thi THPT và khoảng 152.729 thí sinh thi ĐGNL, phương pháp này đã góp phần làm điểm chuẩn tăng kỷ lục ở một số ngành, như 24 ngành đạt 29-30 điểm theo phương thức THPT, phản ánh sự cạnh tranh cao và phân hóa rõ nét. Tổng thể, bách phân vị là bước tiến hiện đại hóa tuyển sinh, giúp giảm bất công giữa các phương thức đa dạng, từ thi riêng đến chứng chỉ quốc tế.

Thách thức và bất hợp lý trong áp dụng bách phân vị

Mặc dù có lợi ích, việc áp dụng bách phân vị năm 2025 lộ rõ nhiều thách thức, dẫn đến các trường hợp bất hợp lý. Đầu tiên là sự khác biệt về cơ sở dữ liệu và phân phối điểm số giữa các kỳ thi. Kỳ thi THPT có quy mô toàn quốc với hơn 1 triệu thí sinh, tập trung kiến thức chuyên môn (ví dụ: tổ hợp B00 với thang 30 điểm, nhấn mạnh Toán, Hóa, Sinh). Ngược lại, ĐGNL của ĐH Quốc gia TPHCM chỉ có 152.729 thí sinh, chủ yếu học sinh khá giỏi miền Nam, với cấu trúc đề 120 câu (chỉ 3 câu Hóa và 3 câu Sinh), nhấn mạnh tư duy tổng hợp và thang 1.200 điểm.

Phân phối điểm không đồng đều: THPT gần phân phối chuẩn với điểm trung bình thấp (Toán ~5,5/10), trong khi ĐGNL tập trung ở 600-800/1.200. Việc quy đổi bách phân vị dựa trên vị trí tương đối (top 10% ĐGNL = top 10% THPT) bỏ qua sự khác biệt này, dẫn đến sai lệch. Ví dụ, thí sinh đạt 900/1.200 ĐGNL (top 10%) có thể quy đổi thành 24-25/30 B00 THPT, dù yếu kiến thức chuyên sâu Hóa-Sinh.

Thứ hai, bách phân vị không phù hợp với đặc thù ngành học. Các ngành như Y khoa (B00) yêu cầu kiến thức chuyên môn sâu, nhưng ĐGNL chỉ có 6/120 câu liên quan, khiến quy đổi không phản ánh đúng năng lực. Điều này dẫn đến nghịch lý: Thí sinh trượt THPT (do điểm Sinh thấp) nhưng lại đậu qua ĐGNL nhờ mạnh tư duy ngôn ngữ hoặc logic.

Hơn nữa, tập thí sinh ĐGNL “chọn lọc” hơn, làm top 10% ĐGNL có thể tương đương điểm THPT cao hơn thực tế, gây bất lợi cho thí sinh THPT. Một số trường như Đại học Sài Gòn gặp khó khăn khi khung bách phân vị ban đầu thiếu tổ hợp A00, C00, phải bổ sung sau, cho thấy triển khai phức tạp và dễ hiểu lầm. Cuối cùng, việc quy đổi có thể tạo bất công xã hội: Thí sinh miền Bắc (ít tiếp cận ĐGNL) bị thiệt thòi so với miền Nam, và điểm chuẩn “lạ” năm 2025 (như 29,92 A00 ở một số ngành) phản ánh xu hướng này, với nguy cơ làm giảm chất lượng đầu vào các ngành chuyên sâu.

Ví dụ thực tế và phân tích

Năm 2025 chứng kiến nhiều ví dụ minh họa bất hợp lý của bách phân vị. Theo thống kê, 6 ngành có điểm chuẩn 30 điểm tuyệt đối theo THPT, nhưng qua quy đổi, một số thí sinh ĐGNL với điểm 950/1.200 (tương đương 25/30 B00) trúng tuyển ngành Y, dù điểm THPT chỉ 18-20/30.

Một trường hợp cụ thể: Hai thí sinh báo cáo trượt ngành Y nếu xét điểm thi THPT (điểm B00 ~18/30, top 50%) nhưng dư sức đậu qua ĐGNL (950+/1.200, top 10%), vì ĐGNL không yêu cầu sâu kiến thức Sinh học. Điều này cho thấy quy đổi bỏ qua nội dung đề thi, dẫn đến thí sinh thiếu chuyên môn vẫn trúng tuyển, ảnh hưởng chất lượng đào tạo.

Tương tự, với thủ khoa kỳ thi Học sinh giỏi Quốc gia 2025, bách phân vị không áp dụng để quy đổi giữa các môn, nhưng nếu thử, thủ khoa Hóa – Sinh có lợi thế vào Y khoa hơn thủ khoa Ngữ văn hoặc Tiếng Anh, do đặc thù ngành. Việc thiếu khung quy đổi giữa các môn (với số thí sinh khác nhau: Toán ~500, Tiếng Nhật ít hơn) làm phương pháp này không khả thi cho xét tuyển thẳng.

Ngoài ra, điểm chuẩn “lạ” ở các trường Công an (cao nhất 26,28 kết hợp ĐGNL Bộ Công an) cho thấy bách phân vị có thể làm tăng điểm chuẩn bất thường, phản ánh xu hướng ưu tiên phương thức thi riêng. Những ví dụ này khẳng định: Bách phân vị sai ngay từ đầu khi giả định các kỳ thi tương đồng, dẫn đến bất công thực tế.

Đề xuất cải thiện

Để khắc phục, Bộ GD-ĐT cần tách biệt chỉ tiêu cho từng phương thức, tránh quy đổi trực tiếp. Với ngành chuyên sâu như Y khoa, các trường nên áp dụng hệ số cho môn chính (Hóa – Sinh) trong quy đổi, hoặc yêu cầu bài kiểm tra bổ sung. Cải thiện cấu trúc ĐGNL bằng cách tăng câu Hóa-Sinh (hiện chỉ 6/120) để phù hợp hơn với B00. Ngoài ra, công khai nghiên cứu kiểm định bảng quy đổi và hướng dẫn chi tiết để giảm hiểu lầm. Cuối cùng, khuyến khích các trường sử dụng dữ liệu thống kê để điều chỉnh, đảm bảo bách phân vị thực sự mang lại công bằng.

Bách phân vị trong tuyển sinh 2025 là nỗ lực đáng ghi nhận để chuẩn hóa thang đo, mang lại công bằng và minh bạch giữa các phương thức. Tuy nhiên, với các bất hợp lý từ khác biệt dữ liệu, phân phối điểm và đặc thù ngành, phương pháp này chưa hoàn hảo, dẫn đến nghịch lý thực tế như thí sinh trượt nếu xét điểm thi THPT nhưng dư sức đậu nhờ kết quả ĐGNL. Để hiệu quả hơn, cần cải thiện triển khai và kiểm định chặt chẽ. Cuối cùng, tuyển sinh không chỉ là con số, mà phải đảm bảo chất lượng đầu vào phù hợp với nhu cầu xã hội.

Tuyển sinh đại học năm 2025: Các trường cũng ‘gặp khó’

Mùa tuyển sinh 2025 không chỉ khiến thí sinh, phụ huynh “thở dài” vì trục trặc xét tuyển mà ngay cả các trường cũng gặp khó.

Thí sinh gặp nhiều sự cố khi xét tuyển đại học năm 2025

Mùa tuyển sinh 2025 ghi nhận nhiều sự cố trong quá trình xét tuyển. Sau khi công bố điểm chuẩn, tại một số trường xảy ra nhầm lẫn, khiến không ít thí sinh suýt trượt oan.

Bộ GD-ĐT: Thí sinh đủ điều kiện trúng tuyển chắc chắn được báo kịp hạn nhập học

Bộ GD-ĐT khẳng định tất cả các thí sinh đủ điều kiện trúng tuyển năm 2025 chắc chắn sẽ được thông báo trúng tuyển kịp thời để nhập học đúng thời hạn.