Cơ hội nào để Trung Quốc vượt Mỹ trong cuộc đua săn đón nhân tài?

Danh sách các tài năng nghiên cứu rời khỏi Mỹ để làm việc tại Trung Quốc đang ngày càng dài.

Theo thống kê của CNN, từ đầu năm 2024, ít nhất 85 nhà khoa học mới nổi và thành danh tại Mỹ gia nhập các viện nghiên cứu Trung Quốc theo dạng làm việc toàn thời gian. Hơn một nửa trong số đó sẽ chuyển hẳn đến Trung Quốc vào năm 2025. Các chuyên gia cho rằng xu hướng này sẽ tiếp tục mở rộng khi Nhà Trắng thúc đẩy cắt giảm ngân sách nghiên cứu và tăng cường giám sát người lao động nước ngoài, trong khi Bắc Kinh tăng cường đầu tư vào đổi mới sáng tạo trong nước.

Chảy máu chất xám ngược

Đây được xem là hình ảnh khá tiêu biểu cho tình trạng “chảy máu chất xám ngược”, làm dấy lên câu hỏi về khả năng thu hút và giữ chân các nhà khoa học nước ngoài hàng đầu của Mỹ về dài hạn.

Thậm chí, hiện tượng này có thể tác động đến cuộc đua giữa Washington và Bắc Kinh nhằm thống trị các ngành công nghiệp định hình tương lai như AI, điện toán lượng tử, chất bán dẫn, công nghệ sinh học và phần cứng quân sự thông minh.

Nhiều năm qua, Trung Quốc tìm cách thu hút các nhà khoa học quốc tế tài năng, bao gồm hàng nghìn nhà nghiên cứu có bằng cấp cao ở Mỹ và các quốc gia khác trong lĩnh vực khoa học và công nghệ của Mỹ.

Nhiệm vụ đó ngày càng trở nên quan trọng hơn khi Mỹ duy trì sự kiểm soát công nghệ chặt chẽ đối với Trung Quốc, còn Trung Quốc ngày càng coi khả năng đổi mới là con đường duy nhất dẫn đến an ninh kinh tế.

Ở chiều ngược lại, chính quyền của Tổng thống Donald Trump thúc đẩy việc cắt giảm mạnh ngân sách nghiên cứu liên bang, tăng cường giám sát nghiên cứu của chính phủ, tăng mạnh giá thị thực H1-B cho lao động nước ngoài chuyên ngành. Đồng thời sử dụng ngân sách liên bang làm đòn bẩy gây sức ép với các trường đại học.

Một chuyên gia “săn đầu người” ở miền Đông Trung Quốc, người tập trung tuyển dụng các chuyên gia công nghệ nước ngoài cho lĩnh vực thương mại, bao gồm cả ngành công nghiệp bán dẫn, chia sẻ với CNN rằng những thay đổi ở Mỹ có thể thúc đẩy số lượng đơn đăng ký tham gia chương trình tài trợ do chính phủ hậu thuẫn mà ông chuyên trách.

Quốc hội Mỹ chuẩn bị bác bỏ một số khoản cắt giảm mạnh nhất đối với ngân sách nghiên cứu do chính quyền Trump đề xuất cho năm tài chính tới.

Những lo ngại và bất an đặc biệt nghiêm trọng đối với các nhà nghiên cứu có quan hệ với Trung Quốc.

Đầu năm nay, chính quyền Trump sử dụng thị thực cho sinh viên Trung Quốc như con bài mặc cả thương mại. Vào tháng 7, các nhà lập pháp kêu gọi khôi phục Sáng kiến Trung Quốc, một chương trình an ninh quốc gia gây nhiều tranh cãi của Mỹ được khởi xướng trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump và sau đó bị hủy bỏ do lo ngại gây ra sự nghi ngờ và định kiến đối với các học giả gốc Hoa.

Nhìn chung, những thay đổi hiện tại ở Mỹ có thể tạo ra một cơ hội đáng kể hơn cho các tổ chức Trung Quốc. Một bài xã luận gần đây trên tờ Nhân dân Nhật báo, cho thấy Bắc Kinh nhìn nhận sự mở cửa này – coi Trung Quốc là “nơi trú ẩn an toàn” và “nền tảng để phát triển” cho người Trung Quốc và người Mỹ gốc Hoa.

Tận dụng cơ hội

Theo những người hiểu biết về tình hình, một số trường đại học Trung Quốc đã kín đáo liên hệ để mời các nhà nghiên cứu tại Mỹ.

Liu Jun, giáo sư khoa thống kê tại Đại học Thanh Hoa ở Bắc Kinh, người đã quyết định trở về Trung Quốc vì lý do gia đình vào năm 2024 và đảm nhận vị trí mới sau khi nghỉ hưu tại Harvard trong năm nay, cho biết không có “nỗ lực mang tính hệ thống” nào trước những thay đổi ở Mỹ.

Thay vào đó, các khoa riêng lẻ trong trường đại học tận dụng cơ hội để liên hệ với các đồng nghiệp nước ngoài, đồng thời lan rộng thông điệp này trong những hội nghị, hội thảo.

Một số nỗ lực tuyển dụng khác diễn ra công khai. Mạng xã hội của Đại học Vũ Hán đầu năm nay đã mời “các tài năng từ khắp thế giới nộp đơn” làm giáo sư. Chính sách lương, hỗ trợ kèm theo cũng đầy hấp dẫn, đặc biệt dành cho chuyên gia về robot, AI hoặc an ninh mạng. Trường cũng cam kết sẽ tài trợ tới 3 triệu nhân dân tệ (hơn 400.000 USD) cho dự án phù hợp.

Những ưu đãi như vậy, được các trường đại học trên khắp Trung Quốc quảng bá hàng năm và thường gắn liền với quỹ của chính phủ trung ương dành cho “tài năng trẻ xuất sắc” từ nước ngoài.

Tháng 7/2025, Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia mở thêm đợt tuyển sinh cho một chương trình cung cấp tài trợ nghiên cứu cho “những tài năng trẻ xuất sắc” từ nước ngoài, bên cạnh đợt tuyển sinh thường niên vào đầu năm.

Theo kế hoạch, Trung Quốc sẽ giới thiệu một loại thị thực mới dành cho các tài năng khoa học và công nghệ trẻ, được gọi là “thị thực K”, hiệu lực từ ngày 1/10.

Thực tế, Chính phủ Mỹ trong nhiều năm đã coi các chương trình thu hút nhân tài của Trung Quốc là một mối đe dọa, với việc FBI mô tả đây là một phần của nỗ lực đánh cắp công nghệ nước ngoài để thúc đẩy các mục tiêu của chính phủ và quân đội Trung Quốc.

Theo Nature Index, hiện nay, các nhà khoa học Trung Quốc đang công bố nhiều nghiên cứu hơn trên các tạp chí khoa học tự nhiên và sức khỏe chất lượng cao so với các đồng nghiệp ở Mỹ, trong khi các trường đại học Trung Quốc đã vươn lên top 50 thế giới.

Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng Trung Quốc vẫn còn một chặng đường dài phía trước để bắt kịp Mỹ về mặt trở thành cường quốc khoa học hàng đầu, và động lực thúc đẩy nghiên cứu và phát triển của nước này có thể bị ảnh hưởng bởi nền kinh tế.

Tuy nhiên, nhiều nhà khoa học và chuyên gia được CNN phỏng vấn đã nhấn mạnh rằng ưu tiên hàng đầu đối với các nhà nghiên cứu là có thể tiếp tục công việc của mình trong hòa bình – và với nguồn tài trợ dồi dào. Những thay đổi ở Mỹ có thể làm thay đổi động lực hiện tại, họ nói.