Nguy cơ ‘thoái hóa tư duy’ vì lạm dụng AI – Tạp chí Doanh nghiệp Việt Nam

Posted on 07/10/2025 by Quang Hùng Media

DNVN – Các nghiên cứu gần đây đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về những hệ lụy khôn lường khi con người ngày càng phụ thuộc vào Trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) như ChatGPT.

TP Hồ Chí Minh: Thí điểm đào tạo trí tuệ nhân tạo nâng cao cho học sinh
/
Chuyên gia trí tuệ nhân tạo: ‘Dùng AI để kích hoạt, không phải để thay thế trí óc’

Ảnh minh họa.

AI hiện hữu trong hầu hết đời sống con người, từ sinh
hoạt tới sản xuất, giáo dục, nghiên cứu, sáng tạo nghệ thuật. AI giúp con người
tối ưu hóa hoạt động, tăng hiệu suất, giảm nhân lực. Sự bùng nổ của AI đã và
đang cho thấy sự lớn mạnh không ngừng của ứng dụng học máy và công nghệ dữ liệu
lớn, đẩy trí tuệ nhân tạo lên một bước phát triển mới.

Bất chấp những lợi ích to lớn đó, AI đang đứng trước nguy cơ
biến chính quá trình sáng tạo tri thức thành một vòng lặp đóng, đe dọa sự sáng
tạo và gây ra sự ‘thoái hóa’ tư duy con người.

Theo các chuyên gia, sự tiện lợi tức thời khi sử dụng AI có
thể phải trả giá bằng chi phí trí tuệ dài hạn.

Sự suy giảm chức năng não bộ và “nợ nhận thức”

Nghiên cứu kéo dài bốn tháng của Viện Công nghệ
Massachusetts (MIT) đã làm sáng tỏ những tác động sâu sắc của việc lạm dụng AI
đối với bộ não con người. Nghiên cứu này, theo dõi 54 người tham gia viết luận,
phát hiện ra rằng việc dựa dẫm vào các công cụ AI có thể làm suy yếu chức năng
não và kỹ năng tư duy phản biện.

Sử dụng công nghệ điện não đồ (EEG), các nhà nghiên cứu đã
ghi lại hoạt động não của những người tham gia. Kết quả thật đáng kinh ngạc:
Nhóm sử dụng công cụ AI thể hiện kiểu mẫu thần kinh khác biệt đáng kể so với
nhóm chỉ viết bằng trí óc. Nhóm này cho thấy kết nối thần kinh ít hơn tới 55% so
với nhóm chỉ dùng não, đặc biệt là ở những vùng chịu trách nhiệm cho tư duy sâu
và hình thành trí nhớ.

Các nhà nghiên cứu gọi hiện tượng này là “nợ nhận thức”.
Tương tự như nợ tài chính cho phép hưởng lợi ích hiện tại nhưng phải trả chi
phí sau này, nợ nhận thức xảy ra khi chúng ta chuyển giao nỗ lực trí tuệ cho
các hệ thống bên ngoài, khiến các cơ bắp tinh thần bị teo đi do không được sử dụng.
Nếu lạm dụng, AI có thể biến con người thành những kẻ tiêu thụ thụ động, đánh mất
kỹ năng suy nghĩ độc lập.

Hệ lụy của việc giảm hoạt động nhận thức rất rõ ràng:

Suy giảm trí nhớ:
Trong buổi đầu tiên của nghiên cứu MIT, có đến 83% người dùng AI không thể
trích dẫn từ bài viết của chính mình, và không ai đưa ra được trích dẫn chính
xác. Ngay cả sau nhiều buổi, nhiều người vẫn gặp khó khăn với nhiệm vụ cơ bản
này.

Công Tơ Điện Hunonic Entec - Giải Pháp Tiết Kiệm Năng Lượng Thông Minh Điều Khiển

Chi tiết Địa chỉ tổ chức chịu trách nhiệm hàng hóa Tên tổ chức chịu trách nhiệm hàng hóa Khu vực xuất xứ Thời hạn bảo hành Điện áp đầu vào (V) Công suất (W) Loại bảo hành Thương hiệu 750 KIM GIANG HUNONIC HÀ NộI Việt Nam 12 tháng 220v 14000 Bảo hành

Suy yếu tư duy phản biện:
Việc sử dụng AI dẫn đến “sự tham gia hời hợt” và làm suy yếu kỹ năng tư duy phản
biện, có thể nuôi dưỡng thói quen trì hoãn và “lười biếng”.

Giảm hoạt động não
bộ: Những người viết luận văn với sự hỗ trợ của AI kích hoạt não bộ ít hơn hẳn,
với các vùng liên quan đến trí nhớ, tư duy phản biện và điều hành hoạt động giảm
mạnh.

Khủng hoảng sáng tạo tri thức và “sụp đổ mô hình”

Vấn đề của các LLM không nằm ở năng lực tổng hợp, mà ở chỗ
chúng chỉ biết tái chế những gì đã có. Các hệ thống này không sản sinh hiểu biết
mới, mà chủ yếu sử dụng dữ liệu có sẵn rồi tái phân phối.

Khác với con người, vốn luôn tìm kiếm hướng đi mới vì nhiều
động cơ như tiền bạc, danh tiếng, tò mò hay khát vọng chinh phục tri thức, AI
không thể sản sinh được “cái mới”. Khi AI có thể trả lời gần như mọi câu hỏi phức
tạp chỉ trong vài giây, phần thưởng cho sự sáng tạo của con người sẽ dần mất đi.

Sự mất động lực này đã được thể hiện qua trường hợp của
Stack Overflow, diễn đàn nơi lập trình viên chia sẻ tri thức: chỉ trong 6 tháng
sau khi ChatGPT xuất hiện, lượng câu hỏi trên nền tảng này giảm hơn 25%, và đến
nay là 90%. Đây là sự mất mát của một “kho tri thức sống”, nơi mỗi câu trả lời
được kiểm chứng, tranh luận và bổ sung.

Chính dữ liệu từ những nền tảng như Stack Overflow từng là
nguồn huấn luyện cho các công cụ AI. Khi nguồn gốc tri thức này cạn kiệt, AI sẽ
ngày càng lặp lại những gì chính nó đã sản sinh.

Hiện tượng này được gọi là “Sự sụp đổ mô hình tri thức”
(model collapse). Các nhà nghiên cứu cảnh báo rằng khi mô hình bị huấn luyện chủ
yếu từ dữ liệu do chính AI sinh ra, chất lượng tri thức dần trở nên nghèo nàn,
mất dần khả năng phản ánh sự đa dạng và độ chính xác của thế giới thực. Giáo sư
Hannah Li của Đại học Columbia kết luận rằng: “Kết quả chung là chúng sẽ tệ
hơn. Các mô hình sẽ tệ hơn”.

Nguy cơ đồng nhất hóa và tái chế tri thức

Camera imou A32EP 3MP

Tầm xa hồng ngoại 10m với công nghệ hống ngoại thông minh. Chống ngược sáng HDR - Hỗ trợ đàm thoại 2 chiều - Hỗ trợ các tính năng thông minh: phát hiện chuyển động, phát hiện con người, phát hiện âm thanh bất thường, chế độ riêng tu, Smart tracking. Tích hợp còi báo động - Hỗ trợ chức năng Soft-AP, kết nối trực tiếp wifi camera không cần thông qua modem nhà mạng. Tích hợp Wi-Fi(IEEE802.11b/g/n), LAN, CLOUD (Imou Protect), ONVIF - Hỗ trơ khe cắm thẻ nhớ Micro SD max 256GB - Nguổn cấp: DC 5V1A, điện năng tiêu thụ - Chất liệu vỏ: Plastic. Đạt chứng nhận CE, FCC Xuất xứ: Trung Quốc ⁃ Bảo hành: 24 tháng. Trọn bộ sản phẩm bao gồm: -1 x Camera - 1 x Hướng dẫn Bắt đầu Nhanh -1x Bộ đổi nguồn -1x Cáp nguồn -1x Bọt gắn Hàng chính hãng imou bảo hành 2 năm toàn quốc

Bên cạnh sự suy giảm nhận thức cá nhân, việc lạm dụng AI còn
dẫn đến sự đồng nhất hóa tri thức. Các bài luận được viết với sự hỗ trợ của AI
có sự tương đồng đáng kinh ngạc, cho thấy các mô hình “đồng nhất về mặt thống
kê”. Điều này tạo ra một kiểu độc canh trí tuệ, nơi các quan điểm đa dạng
của con người được lọc qua cùng một lăng kính thuật toán, có khả năng kìm hãm sự
đa dạng sáng tạo.

AI có xu hướng nhấn mạnh các mẫu phổ biến trong dữ liệu và dần
dần bỏ quên các thông tin hiếm, các chi tiết độc đáo hoặc các dữ liệu nằm ở góc
khuất trong thống kê. Nếu xu hướng này tiếp tục, Internet vốn là kho thông tin
phong phú có nguy cơ trở thành một thế giới mờ nhạt, nơi tri thức bị làm loãng.
Nhân loại có thể bước vào thời kỳ “tái chế tri thức”, nơi đổi mới bị đình trệ
vì phần thưởng cho sáng tạo mới ngày càng mờ nhạt.

AI là công cụ mạnh mẽ, nhưng cần phải có cách tiếp cận chiến
lược. Các nhà nghiên cứu MIT đã phát hiện ra một dấu hiệu lạc quan: những người
tham gia đã phát triển nền tảng nhận thức vững chắc trước khi sử dụng AI có thể
tận dụng chúng hiệu quả hơn, thậm chí hoạt động thần kinh còn tăng lên khi được
giới thiệu về công cụ này. Họ sử dụng AI như một trợ lý thực sự chứ không phải
một công cụ hỗ trợ.

Tri thức nhân loại được gây dựng bằng nỗ lực, trí tò mò và lòng dũng cảm dấn thân vào điều chưa biết. Tuy nhiên, nếu biến AI thành “đường ray” duy nhất, chúng ta
có nguy cơ bị dẫn vào một vòng lặp nghèo nàn, nơi cả con người lẫn máy móc chỉ
còn biết lặp lại những gì đã có.