220 triệu công nhân nhà máy phải chuyển nghề: Chuyện gì đang xảy ra với nền kinh tế lớn nhất Châu Á?

Trong một nhà máy sản xuất điện gia dụng giữa vùng công nghiệp phía nam Trung Quốc, âm thanh kim loại va đập ngày xưa đã được thay bằng tiếng rì rì đều đặn của cánh tay robot. Trên dây chuyền sản xuất, công nhân không còn gò mình bên bàn lắp ráp, họ đứng trước màn hình, giám sát thuật toán và chỉnh sửa thao tác cho máy móc.

Đây không phải là một viễn cảnh tương lai. Đó là hiện thực đang diễn ra ở hàng trăm nhà máy từ Quảng Đông đến Tô Châu, nơi Trung Quốc đang tiến hành một trong những cuộc chuyển đổi tự động hóa quy mô lớn nhất lịch sử hiện đại.

Xu hướng

Khác với thời kỳ Trung Quốc được mệnh danh là “công xưởng của thế giới” nhờ nguồn nhân công giá rẻ, hiện tại quốc gia này đang chạy đua để thoát khỏi bẫy lao động giá rẻ bằng chiến lược “Made in China 2025”, trong đó robot công nghiệp và AI là những mũi nhọn chủ lực.

Theo Liên đoàn Robot Quốc tế (IFR), Trung Quốc hiện chiếm 51% lượng tiêu thụ robot công nghiệp toàn cầu, với hơn 1,75 triệu robot đang hoạt động trong các nhà máy, gấp đôi con số của năm 2017. Tờ SCMP thì dẫn chứng một báo cáo độc lập từ năm 2024 cho biết Trung Quốc đang dùng robot nhiều hơn 12,5 lần so với dự đoán.

Theo Reuters, Trung Quốc đã chi hơn 20 tỷ USD hỗ trợ ngành robot. Cùng thời điểm, Trung Quốc cũng thành lập quỹ đầu tư quốc gia giá trị 1 nghìn tỷ NDT (gần 137 tỷ USD) để hỗ trợ các startup về AI và robot trong 20 năm tới.

Đồng thời, mua sắm của Trung Quốc cho robot humanoid và công nghệ liên quan tăng từ 4,7 triệu NDT (năm 2023) lên đến 214 triệu NDT (năm 2024) – tương đương tăng gấp 45 lần trong một năm.

Riêng tại tỉnh Quảng Đông, sản lượng robot công nghiệp hàng năm đã tăng từ 44.700 đơn vị vào năm 2019 lên 246.800 đơn vị trong năm nay — mức tăng gấp năm lần, giúp tỉnh này duy trì vị trí nhà sản xuất robot công nghiệp hàng đầu Trung Quốc trong năm năm liên tiếp.

Các thành phố công nghiệp như Phật Sơn (Foshan) đang chứng kiến làn sóng tự động hóa mạnh mẽ, với 80% nhà máy dự kiến áp dụng máy móc tự động trong năm nay. Năng suất tăng 16%, chi phí giảm 17%, nhưng lực lượng lao động đang bị thu hẹp khoảng 15% mỗi dây chuyền sản xuất sau nâng cấp công nghệ.

“Giờ đây, chúng tôi chỉ chạy mô phỏng trên máy tính thay vì xử lý sự cố tại chỗ,” anh Chen Zhen, một công nhân vận hành robot tại nhà máy phía Nam Phật Sơn nói.

Tại công ty của anh Chen, nơi xử lý việc vận hành và bảo trì các dây chuyền sản xuất robot, các nhà sản xuất thường xuyên cử công nhân đi đào tạo lại sau khi các hệ thống tự động hóa mới được giới thiệu.

Một số người trở lại với vai trò mới nhưng các dây chuyền không bao giờ giống nhau.

“Tổng lực lượng lao động trên một dây chuyền sản xuất nhất định luôn giảm khoảng 15%”, anh giải thích. “Khi nói đến robot công nghiệp, tôi nghĩ rằng rất nhiều công việc lặp đi lặp lại chắc chắn sẽ biến mất.”

Là một kỹ sư điện hệ thống, Chen cho biết anh cảm nhận được tốc độ thay đổi “mạnh mẽ”. Một số đồng nghiệp đã phải vật lộn để theo kịp những yêu cầu do AI và robot mang lại.

“Không có nhiều thời gian để đào tạo lại — đặc biệt là giữa sự nghiệp, khi bạn còn gia đình và mọi thứ khác”, anh nói.

Theo SixthTone, Phật Sơn chỉ là một ví dụ điển hình trong vành đai kinh tế nhà máy của Trung Quốc khi nước này cố gắng nâng cao kỹ thuật trong chuỗi cung ứng.

Nhà máy Foxconn tại Kunshan từng giảm từ 110.000 nhân sự xuống còn khoảng 50.000 sau khi tự động hóa chính một phần dây chuyền lắp ráp iPhone. Xiaomi đã thử nghiệm mô hình “dark factory”, nơi sản xuất hoàn toàn bằng robot và AI mà không cần ánh sáng hoặc nhân công, sản xuất tới 1 điện thoại thông minh mỗi 3 giây.

Thậm chí một nhà máy điện thoại ở Đông Quản từng chỉ cần 60 công nhân để làm thay công việc vốn cần 650 người, tăng năng suất tới 250% và giảm lỗi đến 80%.

Tuy nhiên đi kèm với đó, những lao động phổ thông, công việc lặp lại dễ bị thay thế, bị buộc phải “thích nghi hoặc bị đào thải”.

Chen Zhen, một kỹ sư điện 38 tuổi ở Phật Sơn, từng làm việc tay chân suốt 10 năm. Giờ đây, sau khi được đào tạo lại, anh điều hành cả dây chuyền robot và mô phỏng ảo. Nhưng không phải ai cũng như anh.

“Tôi đã chứng kiến không ít người bị đẩy sang vị trí thấp hơn, hoặc buộc phải nghỉ việc sau khi dây chuyền được tự động hóa,” Chen nói.

“Trước đây, bằng tốt nghiệp kỹ thuật là đủ cho các vị trí bảo trì,” Li Xiaoling, giảng viên tại Zhinanche, cho biết, “giờ đây, các nhà tuyển dụng luôn yêu cầu bằng đại học là bằng cấp tối thiểu.”

Một trường hợp khác là anh Li Hui đã làm việc tại Aisan, một nhà máy phụ tùng ô tô do Nhật Bản sở hữu tại Phật Sơn, được 13 năm. Trong hai năm qua, anh đã phải hoàn thành hai khóa đào tạo về robot và hiện đã có chứng chỉ nâng cao.

Phật Sơn nổi tiếng với việc sản xuất lò vi sóng, máy điều hòa không khí và các mặt hàng tiêu dùng khác trên quy mô lớn, thành phố này đã ghi nhận sản lượng công nghiệp hơn 3 nghìn tỷ nhân dân tệ (418 tỷ USD) vào năm ngoái.

Với gần 80% các công ty địa phương dự kiến sẽ áp dụng một số hình thức tự động hóa vào cuối năm, các nhà máy đang nâng cấp máy móc và viết lại quy trình làm việc — thường nhanh hơn khả năng thích ứng của công nhân.

Trong toàn ngành, những vai trò kỹ năng thấp đang ngày càng khó được bảo vệ.

Theo nghiên cứu của Cục nghiên cứu kinh tế Trung Quốc (NBER), Robot hóa có thể khiến tỷ lệ thất nghiệp tăng đến 7,5%, đồng thời giảm lương mỗi giờ khoảng 9%. Đồng quan điểm, báo cáo từ McKinsey/Axios từng dự báo rằng tới 220 triệu lao động Trung Quốc có thể cần chuyển nghề đến năm 2030 do tự động hóa.

Phân cực?

Ở một đầu, những người như Zhou Qiang – bỏ nghề xây dựng để học vận hành robot – tìm thấy cơ hội mới, sự ổn định và triển vọng nghề nghiệp rõ ràng.

“Tôi nhận ra mình không thể mãi mãi theo đuổi ngành kỹ thuật xây dựng”, anh nói. “Ở tuổi của tôi, việc thay đổi nghề nghiệp vẫn có thể – và gia đình tôi hoàn toàn ủng hộ việc chuyển đổi này”.

Ở đầu còn lại, lực lượng công nhân phổ thông, tuổi trung niên, đang bị mắc kẹt giữa hai thế giới: không đủ kỹ năng để làm việc với máy móc, nhưng cũng không còn chỗ đứng trong mô hình cũ.

Tờ SixthTone nhận định Trung Quốc đang bước vào giai đoạn mà nguy cơ xã hội do thay thế lao động bằng công nghệ không còn là cảnh báo mà là hiện thực.

“Đóng gói là một trong những ngành đầu tiên bị loại bỏ,” Fan Qiyuan, phó giáo sư công nghệ robot công nghiệp tại Đại học Bách khoa Thuận Đức, cho biết. “Nhưng đồng thời, nhu cầu về những người có thể quản lý, bảo trì hoặc cải tiến các hệ thống này cũng đang tăng lên.”

“Công nhân đóng gói của tương lai sẽ không đóng gói sản phẩm bằng tay,” Fan khẳng định. “Thay vào đó, họ sẽ giám sát và tối ưu hóa các dây chuyền đóng gói bằng robot.”

Một nghiên cứu độc lập năm 2024 của Bohrium cho thấy đầu tư vào robot giảm khoảng 12–16% việc làm trong các doanh nghiệp sản xuất địa phương. Các công việc lặp lại như đóng gói, kiểm tra lỗi, lắp ráp đơn giản đang biến mất và hàng triệu công nhân trung niên đang không theo kịp.

Một ví dụ nữa là tại Wingotech (Thâm Quyến), một hệ thống thị giác máy dựa trên AI có thể kiểm tra 600 sản phẩm mỗi phút, thay thế hoàn toàn công việc của 20 người. Tuy nhiên ở chiều ngược lại, nhiều nhà máy nhỏ ở vùng sâu vùng xa vẫn sử dụng nhân công thủ công, do chi phí đầu tư máy móc quá lớn hoặc thiếu đào tạo.

Điều này khiến khoảng cách công nghệ giữa các doanh nghiệp ngày càng rõ rệt, kéo theo rủi ro phân hóa lao động: người có kỹ năng sẽ tiến lên bậc thang nghề nghiệp mới, người không kịp thích nghi sẽ trượt ra khỏi guồng quay sản xuất.

Nhằm xoa dịu áp lực, chính phủ Trung Quốc đã khởi động nhiều sáng kiến tái đào tạo quy mô lớn, tiêu biểu là chương trình “Kế hoạch triệu tài năng” tại Quảng Đông với kinh phí 5 tỷ nhân dân tệ trong ba năm.

Các mô hình đào tạo kết hợp giữa trường nghề – doanh nghiệp – chính quyền đang được nhân rộng. Nhưng theo các chuyên gia tại Đại học Kỹ thuật Shunde, rào cản vẫn còn: nhiều lao động không đủ động lực học lại, còn doanh nghiệp nhỏ thì ngại đầu tư dài hạn.

“Việc đưa robot vào nhà máy nhanh hơn nhiều so với việc chuẩn bị con người để vận hành chúng”, ông Fan Qiyuan – phó giáo sư về công nghệ robot công nghiệp – thẳng thắn nhận định.

Trung Quốc cũng đã bắt đầu bàn về việc thiết lập bảo hiểm thất nghiệp đặc thù cho người lao động bị thay thế bởi AI, như một cách chia sẻ rủi ro.

Rõ ràng, tự động hóa là xu hướng không thể đảo ngược, nhưng nếu chuyển đổi không đi kèm chính sách xã hội và giáo dục hợp lý, Trung Quốc có thể đối mặt với những hệ lụy sâu sắc về bất bình đẳng, thất nghiệp và bất ổn.

Câu hỏi không phải là liệu robot có thay thế con người hay không, mà là liệu xã hội có thể bảo vệ con người trong quá trình thay đổi đó hay không.

*Nguồn: SixthTone, SCMP, Fortune, BI