Ba lỗ hổng nhân lực chiến lược ngành bán dẫn Việt Nam

Ngành bán dẫn đang bước vào kỷ nguyên bùng nổ, trở thành tâm điểm chiến lược trong cuộc đua công nghệ toàn cầu. Thị trường chip bán dẫn duy trì tốc độ tăng trưởng kép (CAGR) lên tới 14% trong suốt hai thập kỷ qua. Với đà phát triển này, ngành bán dẫn được dự báo sẽ cán mốc nghìn tỷ USD vào năm 2030, trở thành trụ cột chiến lược của nền kinh tế toàn cầu. Không chỉ là động lực kinh tế và công nghệ, chất bán dẫn ngày nay còn là biểu tượng của sức mạnh và vị thế quốc gia trên bản đồ địa chính trị. Được ví như “bộ não” của mọi thiết bị điện tử, chất bán dẫn là nền tảng không thể thiếu của hầu hết công nghệ hiện đại từ smartphone, xe tự hành, đến hệ thống quốc phòng và trí tuệ nhân tạo.

Cạnh tranh địa chính trị và chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu đang mở ra cơ hội cho Việt Nam định vị lại vị thế của mình trong chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu. Với vị trí địa chính trị chiến lược, nguồn nhân lực trẻ dồi dào với hơn 100 triệu dân, được thừa nhận rộng rãi là thông minh, chăm chỉ, khát khao vươn lên mạnh mẽ, đặc biệt có năng lực STEM. Đây chính là “tài sản chiến lược” giúp Việt Nam bắt nhịp làn sóng này, vươn lên trở thành mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị bán dẫn toàn cầu.

Nhận thức rõ công nghiệp bán dẫn là xu thế tất yếu, có vai trò then chốt trong tương lai, góp phần quan trọng nâng tầm vị thế quốc gia trên trường quốc tế, Việt Nam đã có hàng loạt bước đi cụ thể nhằm phát triển ngành công nghiệp bán dẫn, tập trung vào phát triển hạ tầng kỹ thuật phục vụ nghiên cứu, thiết kế và sản xuất bán dẫn, đặc biệt Việt Nam đã rất đúng và trúng khi xác định phát triển nguồn nhân lực với trọng tâm là nhân lực kỹ sư và kỹ thuật viên vận hành nhà máy là bước đi đầu tiên, là điểm đột phá và là mục tiêu chiến lược trong lộ trình phát triển ngành công nghiệp bán dẫn,…

Đó là hướng đi đúng đắn và cấp thiết trong bối cảnh hiện nay. Tuy nhiên, chừng đó là chưa đủ để ngành bán dẫn Việt Nam bứt phá, vươn tầm thế giới. Bởi lẽ, bán dẫn không đơn thuần là công nghệ, đó là cuộc chơi của những bộ óc chiến lược cả ở tầm quốc gia, ngành cũng như tổ chức, những ‘người vạch lối dẫn đường’ với sự am hiểu sâu sắc cả về kỹ thuật bán dẫn, quản trị và chính sách. Tuy nhiên, Việt Nam đang thiếu các bộ óc chiến lược này ở cả tầng hoạch định chính sách quốc gia, điều phối hệ sinh thái, chuỗi cung ứng cũng như tầng điều hành, vận hành doanh nghiệp,…

Thiếu các “bộ óc chiến lược vạch lối dẫn đường”

Ở cấp độ quốc gia, Việt Nam đang đối mặt với khoảng trống nghiêm trọng về nhân lực hoạch định chính sách có tư duy chiến lược tổng thể trong ngành bán dẫn, những lãnh đạo chiến lược vừa am hiểu sâu sắc kỹ thuật bán dẫn, địa chính trị công nghệ và an ninh công nghệ, vừa có tầm nhìn chiến lược để kiến tạo chính sách quốc gia, điều phối liên ngành, xây dựng hành lang pháp lý và cơ chế ưu đãi đúng trọng tâm, trọng điểm.

Việt Nam tổ chức đào tạo chuyên gia thiết kế chip bán dẫn

Ngành bán dẫn khó có thể bứt phá, vươn tầm thế giới với những mắt xích rời rạc, mà đòi hỏi tư duy tích hợp, chiến lược liên kết toàn chuỗi giá trị, cùng năng lực điều phối hiệu quả ở cấp quốc gia, ngành và doanh nghiệp.

Sự thiếu vắng nhân lực chiến lược kéo theo nhiều hệ lụy dễ thấy như chính sách phát triển ngành thiếu tính kết nối và chiều sâu, sự phối hợp giữa các bộ, ngành và địa phương còn phân mảnh; các trung tâm nghiên cứu hoạt động rời rạc, thiếu cơ chế hợp tác liên ngành, dẫn đến tiềm năng đổi mới sáng tạo bị chia cắt và không thể phát huy đồng bộ.

Các ‘bộ óc chiến lược’ trong lĩnh vực hoạch định và thực thi chính sách không chỉ là người thiết kế các định hướng phát triển, mà còn là người có tầm nhìn xa trông rộng, nắm bắt được quy luật vận động của công nghệ – kinh tế – địa chính trị toàn cầu để đưa ra những lựa chọn chính sách đúng thời điểm, đúng trọng tâm, trọng điểm, vượt lên các chu kỳ kinh tế thông thường. Họ là người kiến tạo tầm nhìn quốc gia, điều phối nguồn lực liên ngành, và đảm bảo sự thống nhất giữa ý chí chiến lược và năng lực thực thi, và do vậy, có vai trò quyết định trong tạo ra hoặc đánh mất cơ hội quốc gia. 

Thiếu các “bộ óc chiến lược điều hành, vận hành doanh nghiệp”

Ở cấp độ doanh nghiệp, Việt Nam đang thiếu đội ngũ lãnh đạo cấp cao – như CEO, CTO, COO – có khả năng điều hành và dẫn dắt các doanh nghiệp bán dẫn một cách toàn diện. Những vị trí này đòi hỏi không chỉ năng lực kỹ thuật bán dẫn mà còn cần sự am hiểu sâu sắc về chuỗi giá trị bán dẫn toàn cầu, tư duy chiến lược và đổi mới sáng tạo, khả năng quản trị rủi ro địa chính trị, chuỗi cung ứng, sở hữu trí tuệ, cùng kỹ năng lãnh đạo cấp cao trong môi trường công nghệ cạnh tranh khốc liệt.

Các ‘bộ óc chiến lược’ không chỉ là người điều hành hoạt động doanh nghiệp, mà là người thiết kế tầm nhìn, dẫn dắt doanh nghiệp bán dẫn thích ứng với xu thế công nghệ – kinh tế toàn cầu, kiến tạo lợi thế cạnh tranh dài hạn. 

Đặc biệt trong ngành bán dẫn, nơi tốc độ đổi mới, rủi ro địa chính trị và tính chất phức tạp của chuỗi cung ứng đòi hỏi các bộ óc chiến lược không chỉ có năng lực quản trị, mà còn phải là người am hiểu công nghệ, kinh tế số, và chiến lược toàn cầu. Hơn nữa, các doanh nghiệp bán dẫn kinh doanh chủ yếu các sản phẩm công nghệ có hàm lượng chất xám cao – như chip, mạch tích hợp, transistor, diode, vi mạch…, nơi mỗi mắt xích, từ sáng tạo công nghệ, sản xuất đến tiêu thụ và vận hành, đều đòi hỏi trình độ quản trị tinh vi và chuyên sâu. 

Bởi vậy, đòi hỏi sự hiện diện của đội ngũ lãnh đạo chiến lược có khả năng điều hành và vận hành doanh nghiệp một cách toàn diện, với kiến thức sâu rộng về chuỗi giá trị bán dẫn toàn cầu, tư duy chiến lược và đổi mới sáng tạo, kỹ năng quản trị rủi ro địa chính trị, chuỗi cung ứng, sở hữu trí tuệ, cùng năng lực lãnh đạo trong môi trường cạnh tranh khốc liệt và biến động nhanh chóng.

Họ đóng vai trò cốt lõi trong việc quản lý toàn bộ hoạt động vận hành hàng ngày của doanh nghiệp, trực tiếp giám sát các bộ phận chức năng như sản xuất, logistics, nhân sự, chăm sóc khách hàng…, nhằm bảo đảm các quy trình nội bộ diễn ra trơn tru, hiệu quả và nhất quán.  

Sự thiếu vắng các bộ óc chiến lược này là điểm nghẽn khiến các doanh nghiệp Việt Nam gặp khó khăn trong việc nắm bắt xu thế công nghệ, thiết kế chiến lược dài hạn và tham gia sâu vào chuỗi giá trị bán dẫn toàn cầu.

Thiếu các chuyên gia quản trị chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu

Việt Nam cũng đang thiếu các chuyên gia chuỗi cung ứng bán dẫn am hiểu kỹ thuật bán dẫn, thành thạo điều phối xuyên quốc gia, có khả năng kết nối FDI, nâng cao giá trị nội địa hóa và dẫn dắt các dự án đa quốc gia. Đây là lực lượng chiến lược để Việt Nam không chỉ “tham gia” mà còn “làm chủ” chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu.

Trong một ngành có tính chất phức tạp, tốc độ đổi mới nhanh và độ chính xác cao như bán dẫn, thành công không chỉ phụ thuộc vào chuyên môn kỹ thuật, mà còn đòi hỏi năng lực quản trị chiến lược, vận hành tinh gọn và điều phối chuỗi bán dẫn toàn cầu. Sở hữu nguồn nhân lực hội tụ cả kỹ thuật, quản trị và chính sách chính là chìa khóa để ngành công nghiệp bán dẫn Việt Nam bứt phá, vươn tầm thế giới. Tuy nhiên, đội ngũ nhân lực chiến lược này là lỗ hổng chiến lược còn bỏ ngỏ, chưa được quan tâm đúng mức. Các chính sách hiện tại chủ yếu nhắm vào đào tạo nhân lực kỹ sư và kỹ thuật viên, các đại học chủ yếu đào tạo kỹ thuật, thiếu chương trình đào tạo liên ngành tích hợp kỹ thuật – quản trị – chính sách, sự tham gia của các trường đại học về lĩnh vực kinh tế và quản trị kinh doanh còn ở mức hạn chế.    

Tiến sĩ Phạm Mạnh Hùng, Tiến sĩ Lê Trung Hiếu (Trường Đại học Kinh tế, ĐHQGHN)

Mời độc giả đón đọc Kỳ 2: Bốn mũi giáp công lấp đầy lỗ hổng nhân lực chiến lược ngành bán dẫn