Cơ hội lớn: Việt Nam trở thành sandbox cho công nghệ mới lò hạt nhân nhỏ SMR

Ngày 30/5, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ (Bộ KH&CN) Nguyễn Mạnh Hùng có cuộc làm việc với Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam. 

Theo báo cáo của Viện trưởng Trần Chí Thành, trong 5 năm qua, Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam có nhiều kết quả nổi bật trong lĩnh vực chuyên môn. Đáng chú ý nhất là nghiên cứu và sản xuất dược chất phóng xạ cung cấp cho các bệnh viện lớn để chẩn đoán và điều trị ung thư, chiếu xạ sản phẩm phục vụ xuất khẩu; thử nghiệm thành công các quy trình xử lý quặng urani, điều chế urani kỹ thuật, tinh chế loại bỏ tạp chất, điều chế bột UO2 và chế tạo gốm UO2 với tính chất gần với gốm nhiên liệu hạt nhân; áp dụng thành công kỹ thuật chế biến quặng đất hiếm và chiết phân chia, tinh chế các ôxit đất hiếm với độ tinh khiết 99,99% 

Doanh thu toàn Viện liên tục tăng mạnh, trong đó, năm 2024 đạt 441,39 tỷ đồng, tăng 45% so với năm 2020 (301,2 tỷ đồng).

Để tăng hiệu quả nghiên cứu và làm chủ công nghệ, Viện cần được Nhà nước đầu tư bổ sung thêm các phòng thí nghiệm hiện đại, các thiết bị máy móc cũng như có cơ chế tạo thuận lợi cho các đơn vị thuộc Viện tự chủ đầu tư.

Đã bao giờ làm hay nghĩ đến làm chưa?

Tại buổi làm việc, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng gợi mở cách tiếp cận mới, tư duy mới về các hoạt động của Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam. 

Ông đặt câu hỏi “đã làm bao giờ chưa” hay “đã nghĩ đến việc làm này chưa” khi các lãnh đạo Viện nêu ra khó khăn trong đầu tư nghiên cứu. “Tôi muốn trong cuộc họp, chúng ta đừng nêu mãi lý do không làm được, như thế sẽ rất vô cùng. Hãy tập trung nói về những lý do chúng ta có thể làm được”, Bộ trưởng nhấn mạnh. 

Ví dụ như thiết bị đầu dò (detector) – bộ phận chính phát hiện và đo lường bức xạ trong hệ thống quan trắc và cảnh báo phóng xạ, theo ông Nguyễn Hữu Quyết, Phó Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật hạt nhân báo cáo phải nhập khẩu. Thiết bị này chiếm 30% giá thành hệ thống quan trắc. Số các thiết bị còn lại trong hệ thống quan trắc đều đã sản xuất được trong nước.  

Khi đề cập vấn đề trên, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nói: “Viện đã nghĩ đến việc làm thiết bị này bao giờ chưa?”

“Nước Mỹ không hề có ‘người ngoài hành tinh’ chỉ cho cách làm điện hạt nhân và tên lửa. Họ cũng bắt đầu khi trong tay không có gì và họ cũng phải mò mẫm”, Bộ trưởng chia sẻ.

“Lịch sử thế giới cho thấy, làm tên lửa phải bắn thử 300 phát, Việt Nam bắn thử 126 phát thì thành công. Lúc làm tên lửa, chúng ta cũng không biết gì, cũng phải mò mẫm cả. Khi đó, cả thế giới cũng chỉ có chục nước làm được tên lửa”, ông kể.

Người đứng đầu Bộ KH&CN động viên: “Chúng ta nên có niềm tin mạnh mẽ vào những việc không tưởng. Khi mình có niềm tin như vậy thì chúng ta sẽ làm được. Chỉ khi làm thì mới vỡ ra được nhiều thứ. Công nghệ là do thử sai nhiều lần mà thành công nghệ”.

Theo ông, một điều quan trọng phải lưu ý khi ra quyết định là đánh giá được thiết bị này, công nghệ này có đáng phải tự làm không, có quan trọng không và có nhu cầu không?  

“Nếu như thiết bị công nghệ này có nhu cầu lớn, trong tình huống khẩn cấp, các quốc gia không bán cho mình thì ta phải “cắm đầu” vào mà làm”, Bộ trưởng nói.

Phải làm chủ công nghệ chiến lược về lò hạt nhân, đất hiếm

Định vị Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam trong giai đoạn tới, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng yêu cầu, Viện phải là trung tâm nghiên cứu phát triển lớn nhất của Việt Nam và dẫn đầu trong ASEAN về năng lượng hạt nhân. 

Hiện nay, năng lượng hạt nhân chiếm 10-15% tổng sản lượng điện thế giới. Các quốc gia đều đặt mục tiêu điện hạt nhân chiếm 10-30% tổng sản lượng điện quốc gia. Việt Nam đã đặt mục tiêu tiến tới làm chủ công nghệ hạt nhân. 

Điện hạt nhân quay trở lại là một chiến lược quốc gia, không chỉ giải quyết năng lượng thuần túy mà là vấn đề công nghệ chiến lược, là kinh tế xanh. Trong bối cảnh này, “công nghệ lò hạt nhân mô-đun nhỏ SMR (Small Moduler Reactor) đang là công nghệ tiên tiến mới, tại sao Viện không nghiên cứu làm”, Bộ trưởng nêu vấn đề. 

Ông phân tích: “Là công nghệ mới, luật cho SMR trên thế giới chưa có, chúng ta có thể làm sandbox cho những người làm chủ công nghệ này và đây chính là thời điểm thuận lợi nhất để nhận chuyển giao công nghệ”.

“SMR là cơ hội cho Việt Nam trong ngành công nghiệp năng lượng hạt nhân. Viện Năng lượng nguyên tử là viện lớn nhất về ngành này thì phải mạnh dạn nhận việc lớn để làm”, Bộ trưởng nói. 

Được Bộ trưởng “tiếp lửa”, ông Trần Chí Thành, Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam bày tỏ: “Chúng tôi sẵn sàng nhận trách nhiệm nghiên cứu làm chủ công nghệ năng lượng hạt nhân và ứng dụng trong đời sống. Chủ trương của Nhà nước đã ban hành, Viện quyết tâm phải làm được”.

Một tiềm năng khác được Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng đề cập là đất hiếm. Ông chỉ đạo Viện cần hợp tác với các doanh nghiệp sở hữu mỏ như Tập đoàn Than – Khoáng sản Việt Nam để nghiên cứu và làm chủ công nghệ tách chiết đất hiếm.

Đây là nguyên tố quan trọng ứng dụng trong nhiều ngành công nghiệp, y tế, nông nghiệp…, được dùng để sản xuất nam châm trong động cơ xe điện, vật liệu phát quang, xúc tác, vật liệu siêu dẫn, vũ khí quân sự. Hiện nay, Việt Nam có trữ lượng đất hiếm đạt tới hơn 22 triệu tấn, đứng thứ 2 thế giới. 

Người đứng đầu Bộ KH&CN dự kiến sẽ đưa công nghệ tách chiết đất hiếm cùng công nghệ lò hạt nhân vào danh mục công nghệ chiến lược quốc gia.

Tại phiên họp hôm 29/5 của Thường trực Ban Chỉ đạo Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, Tổng Bí thư Tô Lâm đã yêu cầu Bộ KH&CN tiếp tục chủ trì, khẩn trương phối hợp chặt chẽ với các bộ, ban, ngành liên quan, Hội đồng tư vấn quốc gia hoàn thiện danh mục công nghệ chiến lược này.

Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam có tiền thân là Viện Nghiên cứu hạt nhân Đà Lạt được thành lập năm 1976. Trong quá khứ, Viện từng phát triển mạnh và có vị thế lớn trong khu vực.  Với bề dày lịch sử 50 năm và có quy mô lớn, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng yêu cầu đơn vị cần xem lại sứ mệnh, tầm nhìn trong giai đoạn tới.

Ông một lần nữa nêu ra nhiều câu hỏi: “Với các công nghệ mới, chúng ta có mục tiêu làm chủ thiết kế, tích hợp, vận hành không? Chúng ta có xuất khẩu chuyên gia, dịch vụ, công nghệ kỹ thuật ra nước ngoài không? Có cung cấp các giải pháp về khoa học, công nghệ, đề xuất các thể chế, chính sách về phát triển năng lượng nguyên tử nói chung ở Việt Nam không? Trong bức tranh Việt Nam 2045, Viện sẽ đóng vai trò gì?”

“Nếu chúng ta không thay đổi, ngay mai chúng ta sẽ như thế nào khi đất nước thay đổi lớn như thế. Đến năm 2035, năm 2045, chúng ta sẽ như thế nào”, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nói và nhấn mạnh lại mục tiêu phải trở thành “viện nghiên cứu hàng đầu trong ASEAN về hạt nhân”.