Elon Musk và câu chuyện vị hoàng đế ‘không mặc đồ’: Khi cảm xúc và kỳ vọng lấn át kết quả kinh doanh

“Bộ quần áo mới của Hoàng đế” (The Emperor’s New Clothes) là một truyện ngụ ngôn nổi tiếng kể về một vị hoàng đế vô cùng kiêu ngạo và mê ăn diện. Một ngày kia, hai kẻ lừa đảo đến kinh thành và tự xưng là thợ may tài giỏi, nói rằng họ có thể dệt ra một loại vải tuyệt đẹp, mà đặc biệt là chỉ những người thông minh và xứng đáng mới nhìn thấy được, còn kẻ ngu ngốc hoặc bất tài thì sẽ không thấy gì cả.

Hoàng đế, háo danh và tò mò, lập tức thuê hai “thợ may” này may cho mình một bộ y phục mới. Cả triều đình, vì sợ bị coi là ngu dốt hoặc bất tài, đều giả vờ nhìn thấy “bộ quần áo tuyệt đẹp” ấy. Cuối cùng, khi hoàng đế mặc “bộ quần áo mới” ra diễu hành giữa phố trong tiếng tung hô, mọi người đều giả vờ khen ngợi, dù ông ta thực chất đang trần truồng.

Chỉ đến khi một đứa trẻ trong đám đông vô tư kêu lên “Nhà vua không mặc gì cả!”, mọi người mới nhận ra sự thật, nhưng đã quá muộn.

Câu chuyện cổ tích về “Bộ Quần Áo Mới Của Hoàng Đế” là bài học rõ ràng về việc phải dám nói ra sự thật khi nó hiển hiện ngay trước mắt. Thực tế, hoàng đế chẳng mặc bộ trang phục tinh xảo nào cả. Ông ta trần truồng như một kẻ ngốc bị lừa.

Ngày nay, giữa ánh hào quang của những biểu đồ giá leo thang và cơn say lợi nhuận, người ta lại nhớ tới câu chuyện cổ “Bộ quần áo mới của Hoàng đế”. Chỉ khác là, trong phiên bản hiện đại, hoàng đế chính là Phố Wall và đám đông tung hô không phải vì tin, mà vì họ đang cùng nhau kiếm được tiền, và không có ví dụ nào rõ hơn đế chế Tesla cùng ông chủ Elon Musk.

“Hoàng đế Phố Wall” và bộ quần áo vô hình

Trong nhiều năm qua, Phố Wall và các thị trường tài sản toàn cầu đã chứng kiến một sự dịch chuyển đáng kinh ngạc: giá trị thị trường (market value) của nhiều công ty và tài sản đã tách biệt hoàn toàn khỏi giá trị nội tại (intrinsic value) dựa trên các nguyên tắc cơ bản (fundamentals).

Câu chuyện cổ tích về “Bộ Quần Áo Mới Của Hoàng Đế” không còn chỉ là một lời cảnh báo, mà đã trở thành mô tả chính xác về triết lý đầu tư hiện đại, nơi mà mọi người chọn tin vào sự cường điệu để cùng nhau hưởng lợi từ đà tăng trưởng, thay vì gọi tên sự thật trần trụi.

Sự tách rời này được thúc đẩy bởi cái mà giới phân tích gọi là “Giao dịch theo cảm tính” (Vibe-Trading) hay triết lý “Số phải tăng” (Number Go Up). Đây là một môi trường đầu tư mà ở đó, sức mạnh của một câu chuyện hấp dẫn (narrative) và niềm tin tập thể vào tốc độ tăng giá đã trở thành động lực chính, thay vì các chỉ số tài chính truyền thống như doanh thu, lợi nhuận hoặc dòng tiền tự do.

Mục tiêu không còn là tìm kiếm một công ty được định giá thấp, mà là mua một tài sản mà bạn tin rằng, sẽ có nhiều người khác muốn mua nó với giá cao hơn trong tương lai.

Trên các sàn giao dịch, giá cổ phiếu ngày càng xa rời những con số thực của doanh nghiệp. Các nguyên tắc cơ bản như lợi nhuận, doanh thu, thị phần từng được coi là kim chỉ nam, nay bị gạt sang bên để nhường chỗ cho “niềm tin tập thể” rằng giá sẽ còn tăng.

Những nhà đầu tư nếu chọn đứng ngoài vì cho rằng định giá đã quá cao có thể đúng theo cách của Warren Buffett, nhưng lại sợ bỏ lỡ cơ hội (FOMO) và lao vào mua.

Tâm lý “mua khi giá giảm” (buy the dip) trở thành phản xạ của cả một thế hệ. Mỗi cú sụt được xem như cơ hội làm giàu, không phải lời cảnh báo. Chính điều đó khiến thị trường gần như miễn nhiễm với tin xấu: lãi suất tăng, doanh số sụt, thậm chí lợi nhuận giảm, tất cả đều bị bỏ qua nếu giá vẫn đi lên.

Không có ví dụ nào minh họa rõ hơn vấn đề này ngoài Tesla. Với vị thế là nhà sản xuất ô tô giá trị nhất thế giới, giá cổ phiếu của Tesla không phản ánh hoạt động kinh doanh xe điện cốt lõi, lĩnh vực đang gặp khó khăn và mất thị phần vào tay các đối thủ cạnh tranh.

Thay vào đó, phần lớn giá trị của Tesla được gán cho những sản phẩm và công nghệ còn nằm trên bản vẽ hoặc chưa đạt quy mô thương mại.

Elon Musk nói rằng Tesla không còn là công ty xe hơi nữa (dù xe hơi vẫn là sản phẩm duy nhất mang lại doanh thu thực tế). Giờ đây, Tesla là công ty trí tuệ nhân tạo và robot, đặt tương lai vào các xe tự lái robotaxi (vẫn đang trong giai đoạn phát triển, lỗi nhiều, và chậm hơn Waymo của Alphabet nhiều năm) cùng robot hình người giá 20.000 USD (cũng chưa hoàn thiện, và vẫn cần người điều khiển để làm việc nhà, những việc mà nó được quảng cáo là sẽ “tự làm” trong tương lai).

Các nhà phân tích chỉ ra rằng, hơn một nửa vốn hóa thị trường của Tesla đến từ tiềm năng của robotaxi, AI và robot hình người. Đây là những lĩnh vực đầy hứa hẹn nhưng còn rất xa để chứng minh tính khả thi về mặt tài chính.

Đồng quan điểm, hãng tin CNN cho rằng trường hợp của Tesla là ví dụ điển hình cho thời đại “hoàng đế trần truồng”. Theo ước tính của Bank of America, chỉ 12% giá trị công ty đến từ mảng xe hơi, còn lại phần lớn dựa vào những sản phẩm chưa tồn tại hoặc chưa thể thương mại hóa: xe tự lái robotaxi (45%), phần mềm tự hành “Full Self Driving” (17% dù chưa hoạt động ổn định và ít khách hàng chịu trả tiền), robot hình người.

Dẫu vậy, cổ phiếu Tesla vẫn tăng 75% trong vòng một năm, đưa vốn hóa công ty lên 1.500 tỷ USD, mức cao nhất trong ngành ô tô toàn cầu. Tesla vẫn là hãng xe giá trị nhất thế giới còn Elon Musk dù những phát ngôn mang tính đảng phái được cho là khiến Tesla mất 1 triệu đơn hàng, vẫn là người giàu nhất thế giới, và có thể trở thành tỷ phú nghìn tỷ đầu tiên trong lịch sử.

Bộ phát wifi 4G di động mini ROOSEE M610, chuẩn wifi 6

Điều nghịch lý là, trong khi mảng kinh doanh cốt lõi đang mất dần sức hút, giới đầu tư lại không quan tâm. Họ không mua Tesla vì tin vào sản phẩm hiện tại, mà vì tin vào hình ảnh của tương lai, một tương lai chưa có bằng chứng thực tế. Giống như đám đông trong truyện Andersen, ai cũng nhìn thấy “bộ quần áo” vô hình ấy, nhưng chẳng ai muốn là người đầu tiên nói rằng nó không có thật.

Thị trường đang định giá Tesla không phải dựa trên công ty hiện tại của nó, mà là dựa trên công ty mà Elon Musk nói rằng nó sẽ trở thành. Đây là một sự định giá dựa trên kỳ vọng tối đa (maximum expectation), bỏ qua các rủi ro phát triển, cạnh tranh và quy định. Đối với Tesla, sự cường điệu (hype) đã trở thành một tài sản kinh doanh có giá trị nhất.

Bong bóng niềm tin

Không chỉ Tesla, hiện tượng này đang lan rộng. Cổ phiếu công nghệ, tiền mã hóa, hay bất kỳ tài sản nào có câu chuyện hấp dẫn đều trở thành tâm điểm đầu cơ. Bitcoin tăng hơn 700% trong năm năm qua, dù vẫn thiếu ứng dụng thực tế, trong khi chỉ số S&P 500 chỉ tăng 110%. Các chỉ số chứng khoán liên tục lập đỉnh, bất chấp cảnh báo của Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) rằng định giá đang cao bất thường so với nền kinh tế thực.

Giới đầu tư biết rủi ro tồn tại, nhưng lại tin rằng người khác sẽ là kẻ cuối cùng cầm “cục than nóng”. Sự tự tin này biến thị trường thành một sòng bạc trí tuệ, nơi “niềm tin tập thể” mạnh hơn mọi báo cáo tài chính.

Sự thành công của các tài sản bị thổi phồng đã tạo ra một nghịch lý tàn nhẫn trên thị trường. Những nhà đầu tư theo trường phái giá trị, như Warren Buffett, có thể đúng về mặt lý thuyết khi cảnh báo về P/E cao ngất ngưởng và định giá vô lý, nhưng họ lại bị bỏ lại phía sau về mặt tài sản thực tế.

Tương tự, thị trường tiền số đã chứng minh một cách mạnh mẽ rằng việc hành động dựa trên cảm xúc mạnh mẽ và đà tăng trưởng có thể vượt trội hơn việc hành động dựa trên sự thận trọng.

Trong thị trường này, người cẩn trọng thường không kiếm được nhiều tiền trong khi những kẻ liều dám “mua lúc giá giảm” thì có. Những người chơi crypto từng chế nhạo những kẻ hoài nghi rằng: “Cứ vui vẻ mà nghèo đi nhé”, và đáng buồn thay họ không sai.

Thị trường crypto không chỉ sống sót, mà còn gần như trở thành xu hướng chính thống. Ngay cả Jamie Dimon, CEO của JPMorgan Chase, người từng chỉ trích gay gắt, giờ cũng phần nào thay đổi quan điểm, khi gần đây thừa nhận blockchain, công nghệ nền tảng của crypto là có thật.

Giờ đây, gần như chẳng có tin xấu nào đủ sức làm Phố Wall chao đảo, bởi nhà đầu tư đã học được rằng “mua khi thị trường giảm” gần như luôn mang lại lợi nhuận.

Triết lý “Mua khi giá giảm” (Buying the Dip) đã trở thành giáo điều, củng cố thêm niềm tin rằng dù tin tức xấu đến đâu, thị trường sẽ luôn hồi phục, chủ yếu nhờ vào dòng tiền liên tục đổ vào.

Điều này tạo ra một vòng lặp tự củng cố: những người hoài nghi bị trừng phạt bằng cách trở nên “nghèo hơn” tương đối, trong khi những người chấp nhận rủi ro được khen thưởng, càng khuyến khích hành vi đầu cơ. Kết quả là, rủi ro không được định giá đúng, và sự chú ý dành cho các nguyên tắc cơ bản ngày càng giảm sút.

Mặc dù thị trường dường như miễn nhiễm với tin tức xấu, mọi nhà đầu tư khôn ngoan đều hiểu rằng xu hướng này không kéo dài mãi mãi. Sự tích tụ của các tài sản được định giá dựa trên kỳ vọng phi thực tế là đặc điểm kinh điển của một bong bóng.

Vấn đề không phải là liệu bong bóng có vỡ hay không, mà là khi nào nó sẽ vỡ. Bong bóng cần một chất xúc tác (catalyst) để nổ, có thể là sự thất bại của một công nghệ được kỳ vọng cao, sự thay đổi chính sách tiền tệ đột ngột, hoặc chỉ đơn giản là sự kiệt sức của dòng tiền mới.

Khi giây phút “phanh gấp” đó xảy ra, những người đã mua vào dựa trên hy vọng và cảm xúc sẽ phải đối mặt với thực tế: một công ty không tạo ra dòng tiền bền vững không thể duy trì được một mức định giá nghìn tỷ USD.

Cho đến lúc đó, thị trường tài chính vẫn đang bước đi trên một sợi dây mảnh, nơi mà lòng can đảm của “đứa trẻ” dám chỉ ra rằng Hoàng đế đang trần truồng lại chính là hành động rủi ro và bất lợi nhất về mặt tài chính.

Steve Sosnick, chiến lược gia trưởng của Interactive Brokers, đã nói: “Về lý thuyết, nếu nhà đầu tư mua vào mỗi lần thị trường giảm mạnh, thì lâu dài họ sẽ thắng. Thế nhưng thật không may, chẳng ai có nguồn vốn vô hạn để tiếp tục mua vào, và cũng không ai có thời gian vô hạn để chờ thị trường hồi phục.”

Phố Wall hôm nay có thể vẫn nhộn nhịp, nhà đầu tư vẫn hò reo, nhưng sự yên tĩnh đáng ngại đang ẩn dưới tiếng nhạc tăng giá. Bởi lẽ, khi bài hát dừng lại, chúng ta sẽ nhìn thấy Hoàng đế và nhận ra ông chưa bao giờ mặc gì cả.

*Nguồn: CNN, Fortune, BI