Trong thời đại mà trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ kỹ thuật số đang làm thay đổi mọi lĩnh vực, một trong những ứng dụng ý nghĩa và nhân văn nhất lại đang diễn ra một cách âm thầm, đó là công nghệ hỗ trợ cho người khuyết tật. Không chỉ giúp họ tiếp cận thông tin, học tập hay làm việc hiệu quả hơn, những công nghệ mới, đặc biệt là các công cụ tích hợp AI, đang từng bước mở rộng thế giới, xóa bỏ rào cản, và mang đến cho hàng triệu người một cuộc sống độc lập, tự tin và đầy cơ hội.

Tại Fredericton, Kevin Carrier là một trong những người đi tiên phong trong làn sóng công nghệ hỗ trợ này. Là chuyên gia công nghệ hỗ trợ tại tổ chức Vision Loss Rehabilitation Canada, Carrier truyền cảm hứng ngay từ trên bục giảng. Ông mắc bệnh Stargardt, một dạng thoái hóa điểm vàng gây mất thị lực, và chính trải nghiệm đó giúp ông hiểu sâu sắc những thách thức người khuyết tật gặp phải khi bước ra ngoài thế giới.

Kevin Carrier, chuyên gia công nghệ hỗ trợ của Vision Loss Rehabilitation tại New Brunswick, cho biết những tiến bộ công nghệ đang mang lại sự tự tin và độc lập hơn cho mọi người trong cuộc sống hàng ngày Ảnh: Allyson McCormack/CBC.

Trong công việc hàng ngày, Carrier hướng dẫn khách hàng sử dụng các phần mềm có khả năng đọc văn bản, phóng to màn hình, chuyển chữ thành giọng nói, tóm tắt tài liệu, hoặc sắp xếp thông tin một cách trực quan và dễ hiểu. Những công cụ này có thể tạo ra sự khác biệt to lớn cho người khiếm thị, khiếm thính, hay người mắc chứng khó tiếp thu hoặc khó tập trung.

“Công nghệ hỗ trợ không chỉ giúp bạn làm được việc”, Carrier nói, “mà quan trọng hơn, là giúp bạn làm việc đó trong khi vẫn có thể cạnh tranh với người lành lặn và không cần đến sự giúp đỡ của người khác”.

Một trong những ví dụ đáng chú ý nhất là kính thông minh tích hợp AI, có giá khoảng 400 USD. Thiết bị này không chỉ sở hữu camera, loa ngoài, micro và bảng điều khiển cảm ứng, mà còn có khả năng mô tả môi trường xung quanh bằng trí tuệ nhân tạo. Với người khiếm thị, cặp kính mở ra một “thế giới hoàn toàn mới”.

Theo Carrier, những công nghệ như vậy đang giúp “mở khóa rất nhiều cơ hội và khả năng cho người dùng”. Điều này đặc biệt quan trọng khi nhìn vào thực tế: theo tổ chức Thống kê Canada, hơn 35% dân số tỉnh New Brunswick sống chung với khuyết tật, nhưng chỉ 46% trong số đó có việc làm. Công nghệ, nếu được hiểu đúng và sử dụng đúng, có thể chính là chìa khóa để thu hẹp khoảng cách đó.

Carrier tin rằng “chúng ta vẫn còn nhiều việc phải làm để xã hội chấp nhận người khuyết tật và cả công nghệ hỗ trợ họ”.

“Tôi nghĩ nếu giúp các nhà tuyển dụng và nhà giáo dục hiểu được tiềm năng của công nghệ hỗ trợ nói chung, chúng ta có thể xóa bỏ những định kiến, góp phần hạn chế thiên kiến với một số nhóm người nhất định”.

Những hiểu nhầm không đáng có

Charles Levasseur, chuyên gia công nghệ hỗ trợ tại tổ chức phi lợi nhuận Neil Squire Society ở Moncton, cũng là một người tiên phong trong lĩnh vực này. Ông đã làm việc với công nghệ từ thời MS-DOS vào những năm 1980, nhưng theo ông, chưa có giai đoạn nào công nghệ hỗ trợ lại phát triển nhanh và mạnh như hiện tại. Ngày nay, tốc độ phát triển đặc biệt nhanh với sự xuất hiện của AI.

Charles Levasseur, chuyên gia công nghệ hỗ trợ của Neil Squire Society, mong muốn thấy nhiều nhà tuyển dụng đón nhận công nghệ mới hơn nữa – Ảnh: Allyson McCormack/CBC.

Tuy nhiên, Levasseur cảnh báo rằng AI vẫn đang bị hiểu lầm và lạm dụng. Việc sử dụng các công cụ như Grammarly (vốn sử dụng AI để hỗ trợ tạo sinh nội dung) đang bị một số trường học cấm đoán: họ cho rằng học sinh dựa dẫm quá nhiều vào công nghệ. Nhưng theo ông, đây là một con dốc trơn trượt, có thể khiến người đi sa đà vào những xu hướng bất lợi.

“Thay vì ngăn cản sử dụng ngay từ đầu hãy tìm cách áp dụng nó theo cách hợp lý và được chấp nhận”, ông nhận định.

Với Levasseur, điều cần thiết là phải nâng cao hiểu biết số cho mọi người, không chỉ để sử dụng công nghệ đúng cách mà còn để tránh những quyết định cực đoan. Bởi nếu không, chính những người thực sự cần công nghệ hỗ trợ sẽ bị ảnh hưởng.

Đáng mừng là nhiều giải pháp công nghệ hỗ trợ hiện nay đã được tích hợp sẵn trong điện thoại, máy tính bảng và máy tính cá nhân, từ công cụ đọc màn hình đến nhận diện giọng nói. Ngoài ra, nhiều tổ chức và chương trình hỗ trợ tài chính cũng đang giúp người dùng tiếp cận các phần mềm và thiết bị chuyên biệt hơn với chi phí hợp lý.

Và tương lai thì đang đến rất gần.

Tương lai xán lạn cho người yếu thế

Carrier không giấu được sự háo hức khi nói về bước tiếp theo của công nghệ hỗ trợ: “Bước tiến tiếp theo mà nhiều công ty đang hướng tới là AI phản hồi theo thời gian thực … kiểu như ‘Bạn có thể băng qua đường bây giờ’ hoặc ‘Phía trước có vật cản’”.

Ông thậm chí còn tự hỏi liệu một ngày nào đó công nghệ này có thể thay thế chó dẫn đường hay không. Với khả năng định hướng, nhận diện vật thể, và giao tiếp ngôn ngữ tự nhiên, những trợ lý ảo thế hệ mới có thể giúp người khiếm thị tự đi lại, mua sắm, đọc thư, và sống một cách độc lập hơn bao giờ hết.

Bàn phím chữ nổi được sử dụng bởi một số người có thị lực kém. Nó kết nối với máy tính, điện thoại thông minh hoặc máy tính bảng, và sử dụng các chốt cơ học nhô lên và thụt xuống để biểu thị các chữ cái và từ khác nhau – Ảnh: Shane Fowler/CBC.

“Khi đó, người khiếm thị, người thị lực yếu hay bất kỳ ai cũng có thể điều hướng trong nhà, nơi làm việc, cộng đồng, tự đi mua sắm, đọc thư khi nhận được… Tôi nghĩ điều đó không chỉ cực kỳ hay ho, mà còn cực kỳ quan trọng. Và tôi thật sự háo hức chờ xem điều gì đang đến gần”, ông nhận định.

Việc ứng dụng AI trong hỗ trợ người khuyết tật tại Việt Nam

Tại Việt Nam, việc ứng dụng AI trong hỗ trợ người khuyết tật đang ngày càng ghi nhận nhiều bước tiến đáng kể, góp phần thu hẹp khoảng cách số và mở rộng cơ hội tiếp cận công nghệ cho nhóm đối tượng yếu thế này. Theo số liệu năm 2024 của Bảo hiểm xã hội Việt Nam, cả nước hiện có hơn 7 triệu người khuyết tật, chiếm hơn 7,06% dân số từ 2 tuổi trở lên, trong đó khoảng 28,9% là người khuyết tật nặng và đặc biệt nặng, và khoảng 10% thuộc diện hộ nghèo và cận nghèo. Mặc dù còn nhiều thách thức, tỷ lệ người khuyết tật có truy cập internet vào năm 2023 đã đạt 33,6%, và tỷ lệ sở hữu điện thoại di động tăng lên 53,7%, so với mức 38,9% vào năm 2016.

Nhiều sáng kiến ứng dụng AI đang được triển khai hiệu quả, nổi bật là cuộc thi “Microsoft AI cho người khuyết tật” (AI4A Hackathon) do Microsoft Việt Nam phối hợp với Trường Đại học RMIT Việt Nam tổ chức. Đây là sân chơi công nghệ mang tầm khu vực châu Á – Thái Bình Dương, được triển khai từ năm 2019 nhằm tìm kiếm những giải pháp sáng tạo sử dụng AI để cải thiện cuộc sống hằng ngày của người khuyết tật. 

Năm 2024, đội Respectability gồm ba sinh viên RMIT Việt Nam đã giành giải quán quân tại Việt Nam với giải pháp SightSence Technology – một công nghệ kính đeo tích hợp camera và gậy cảm biến, có khả năng chuyển dữ liệu hình ảnh thành thông tin xúc giác qua màn hình chữ nổi Braille, hỗ trợ người mù di chuyển và nhận biết môi trường xung quanh. 

Respectability xuất sắc giành chiến thắng cuộc thi phát triển các giải pháp AI dành cho người khuyết tật của Microsoft – Ảnh: Microsoft.

Song song với các sáng kiến công nghệ chuyên biệt, các chương trình phổ cập công nghệ số cũng đang được đẩy mạnh để tăng cường năng lực số cho cộng đồng, bao gồm cả người khuyết tật. Nền tảng “Bình dân học vụ số” ra đời từ ngày 26-3 với mục tiêu mang tri thức số đến từng nhà, hướng dẫn người dân – đặc biệt là người lớn tuổi, người ở vùng sâu, vùng xa – sử dụng smartphone, truy cập internet và các dịch vụ số thiết yếu. Nền tảng này tích hợp với hệ thống định danh VNeID và có khả năng phục vụ đồng thời 40.000 người học, đồng thời giúp giảm đến 80% chi phí đào tạo. 

Trong thời đại mà AI đang làm thay đổi thế giới từng ngày, có lẽ một trong những sứ mệnh đẹp đẽ nhất của công nghệ chính là trao lại cho con người khả năng mà họ từng mất, đồng thời mở ra những khả năng mới mà trước kia chưa từng có. Công nghệ hỗ trợ, khi được kết hợp đúng cách với AI, không chỉ là một công cụ kỹ thuật. Nó là một lời khẳng định: rằng mọi người – dù ở hoàn cảnh nào – đều xứng đáng được trao cơ hội bình đẳng để sống, làm việc và phát triển.