Việc bảo vệ các quyền nói chung và quyền dân sự nói riêng của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công luôn được Đảng và Nhà nước ta hết sức quan tâm, và đã được luật hóa trong nhiều luật, như Luật Trẻ em, Luật Người cao tuổi, Luật Trợ giúp pháp lý, Luật Di sản văn hóa, Luật Bảo vệ môi trường…

Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV. (Ảnh: QH)

Các ý kiến tập trung vào các nội dung trọng tâm của dự thảo Nghị quyết như: Phạm vi điều chỉnh và đối tượng áp dụng; thẩm quyền của Viện Kiểm sát nhân dân trong khởi kiện và trách nhiệm của các cơ quan có liên quan; tư cách tố tụng của Viện Kiểm sát nhân dân trong khởi kiện; các biện pháp kiểm tra, xác minh, thu thập thông tin, tài liệu, chứng cứ; việc đình chỉ việc kiểm tra, xác minh, về nguyên tắc tiến hành hòa giải… Trong đó, các ý kiến đặt ra yêu cầu cần khẩn trương có các quy định về chi tiết, hướng dẫn thi hành và tổ chức thực hiện có hiệu quả ngay sau khi Nghị quyết được Quốc hội thông qua và có hiệu lực.

Các ĐBQH bày tỏ nhất trí với nhiều nội dung của dự thảo Nghị quyết, đồng thời phân tích, đánh giá làm sâu sắc thêm và có ý kiến về nhiều vấn đề cụ thể, thiết thực; có những gợi ý, đề xuất gợi mở để tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện các điều, khoản của dự thảo Nghị quyết bảo đảm tính khả thi.

Đại biểu Nguyễn Minh Tâm (Đoàn ĐBQH tỉnh Quảng Bình) cho biết, các trường hợp liên quan đến lợi ích công và những người thuộc nhóm dễ bị tổn thương cần một cơ chế bảo vệ độc lập song song với cơ chế hiện hành để tăng cường sự bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp trong quan hệ dân sự là thực sự cần thiết và giao cho Viện Kiểm sát nhân dân là hoàn toàn phù hợp. Cần ban hành Nghị quyết này và cơ bản thống nhất với các nội dung trong Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Pháp luật và Tư pháp.

Về tư cách tham gia tố tụng của Viện Kiểm sát khi khởi kiện và giải quyết vụ án dân sự công ích, các ĐBQH đề nghị Viện Kiểm sát nhân dân tối cao xem xét quy định rõ, trong trường hợp này Viện kiểm sát tham gia với tư cách gì?

Đại biểu Nguyễn Minh Tâm phát biểu thảo luận. (Ảnh: QH)

Đại biểu Nguyễn Minh Tâm nêu vấn đề, với tư cách là người tham gia tố tụng thì là nguyên đơn, hay là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự? Chẳng hạn, trong trường hợp Viện Kiểm sát khởi kiện để bảo vệ quyền lợi người yếu thế thì Viện Kiểm sát có tư cách người tham gia tố tụng như thế nào? Có phải họ là người đại diện theo pháp luật của nguyên đơn là người yếu thế hay không? Còn trong trường hợp Viện Kiểm sát khởi kiện để bảo vệ lợi ích công thì Viện Kiểm sát có được xem là nguyên đơn khởi kiện hay không?

Theo đại biểu Nguyễn Minh Tâm, việc xác định rõ chủ thể nào là nguyên đơn trong các vụ kiện này rất quan trọng, vì liên quan tới quyền, trách nhiệm của nguyên đơn, đặc biệt là trách nhiệm về trả chi phí tố tụng (như chi phí yêu cầu giám định, định giá, yêu cầu thẩm định tại chỗ…).

Hiện nay, Bộ Luật Tố tụng dân sự đang quy định về quyền và trách nhiệm của cơ quan quản lý nhà nước, tổ chức khởi kiện bảo vệ lợi ích công, bảo vệ người yếu thế thì xác định rõ khi bảo vệ lợi ích công thì các cơ quan, tổ chức này đều có tư cách là nguyên đơn (khoản 2 Điều 68); khi bảo vệ tư cách của người yếu thế thì các cơ quan này có tư cách là người đại diện theo pháp luật (khoản 2 Điều 85). Do đó, đại biểu Nguyễn Minh Tâm đề nghị cơ quan soạn thảo cân nhắc, nghiên cứu để quy định rõ nội dung trên cho phù hợp và thuận tiện trong quá trình áp dụng.

Đại biểu Trần Nhật Minh phát biểu thảo luận. (Ảnh: QH)

Thảo luận nội dung này, đại biểu Trần Nhật Minh (Đoàn ĐBQH tỉnh Nghệ An) đề nghị, cần làm rõ quy định “người tiến hành tố tụng thuộc Viện Kiểm sát nhân dân thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn để khởi kiện vụ án dân sự công ích” có phù hợp với vai trò của người tiến hành tố tụng không? Bởi khi Viện Kiểm sát khởi kiện có nghĩa là Viện Kiểm sát tham gia trong vụ án dân sự với vai trò của nguyên đơn, với tư cách là người tham gia tố tụng.

Trong khi đó, theo khoản 2 Điều 21 Bộ luật Tố tụng dân sự hiện hành, hầu hết các trường hợp nêu tại Điều 3 dự thảo Nghị quyết phải tham gia sơ thẩm để kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự. Đại biểu Trần Nhật Minh bày tỏ, trong các trường hợp cụ thể này, Viện Kiểm sát đóng vai trò là người tiến hành tố tụng hay người tham gia tố tụng thì cũng cần quy định rạch ròi, vì còn liên quan đến quá trình hỏi và tranh tụng tại phiên tòa.

Đại biểu Phan Thị Mỹ Dung phát biểu thảo luận. (Ảnh: QH)

Trong khi đó, đại biểu Phan Thị Mỹ Dung (Đoàn ĐBQH tỉnh Long An) đề nghị bổ sung vào dự thảo Nghị quyết quy định “Viện Kiểm sát trong vụ án dân sự công ích là người khởi kiện, có quyền và nghĩa vụ như nguyên đơn theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự” đồng thời với những cơ chế khác về vai trò tham gia tố tụng của Viện Kiểm sát như trong dự thảo nghị quyết đã nêu.

Đại biểu Phan Thị Mỹ Dung cũng đề nghị bổ sung trong các vụ án do Viện Kiểm sát khởi kiện thì Viện Kiểm sát cấp trên thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tố tụng. Về lâu dài, sau khi thực hiện Nghị quyết thí điểm này thì cũng cần hướng đến xác định xây dựng một cơ chế đặc biệt như mô hình của một số quốc gia, nơi công tố có quyền khởi kiện để bảo vệ lợi ích công, nhưng không đồng thời làm chức năng giám sát tố tụng.