Nước mắm hòn dầm con cá bẹ

Bởi mê nước mắm hòn, em trốn mẹ theo anh…

Hòn có nghĩa là gì? Có phải là từ dùng để chỉ chất lượng như ta từng nghe nói đến nước mắm nhỉ, nước mắm rin? Cách trả lời tốt nhất là ta thử tìm những cụm từ có từ hòn để suy luận xem sao, chẳng hạn, Thơ nghị viên của Bến Nẻ Tử đăng trên Đại Nam (Đăng cổ tùng báo) số 820 ra ngày 3/10/1907 – hiện nay thiên hạ lại gán cho Tú Xương là tác giả, trong bài thơ đó có những câu như:

Thay ba vạn rưỡi người ăn nói,

Mở bốn nghìn năm mặt nước non.

Ghi chúc Duy Tân hai chữ mới,

Đừng như xôi thịt lũ quan hòn.

Từ hòn/ quan hòn xuất hiện trong bài thơ trên là hiểu theo nghĩa là viên, cục tròn, “Nghĩa rộng: Một cục, một khối: Hòn gạch, hòn đá, hòn núi” – theo Việt Nam tự điển (1931), là ngụ ý trong cái đầu ấy chỉ có rặt/ chỉ đặc “một cục” nghĩ đến chuyện xôi thịt, kiếm ăn chứ không hề quan tâm đến trọng trách, vai trò cao quý khi làm đại diện của dân: “Thay ba vạn rưỡi người ăn nói/ Mở bốn nghìn năm mặt nước non”.

Tuy nhiên thiệt hết sức cắc cớ trong tâm thức người Việt Nam là khi nói đến từ hòn ngay lập tức, ta lại liên tưởng đến hòn đất! Há chẳng phải ông Nguyễn Văn Giai có câu thơ:

Giang hồ lang miếu, trời đôi ngả,

Bị gậy cân đai, đất một hòn.

Vậy nên khi nói hòn/ quan hòn, chúng ta có thể luận rằng ông quan ấy đích thị là thứ quan đầu đất nhưng không nói huỵch toẹt ra, người ta tế nhị sử dụng cụm từ “thanh nhã” là “quan hòn”.

Tục ngữ có câu “Ăn cục nói hòn”, do biết cục và hòn đồng nghĩa, thế thì “ăn” trong ngữ cảnh này, không phải bỏ cái gì đó vào miệng, nhai rồi nuốt đi; “nói” là âm thanh từ miệng mình phát ra mà chính từ đôi “ăn nói” – nhằm chỉ khả năng giao tiếp, cách nói năng, cách diễn đạt thông tin. Câu này được hiểu là cách nói chân thật, có gì nói nấy, trình bày thô mộc như vốn có chứ không thêm thắt, “thêm mắm thêm muối”, “vẽ rắn thêm chân”, “thêm giấm thêm ớt”, vẽ vời hoa lá cành.

Với những nghĩa về từ hòn nêu trên, ta áp dụng nghĩa nào để giải thích: “Nước mắm hòn dầm con cá bẹ/ Bởi mê nước mắm hòn, em trốn mẹ theo anh”? Rõ ràng, không thể, vì nghĩa nào cũng dẫn đến sự ngớ ngẩn trật cù chìa. Vậy, ta hiểu sao cho đúng? Ca dao có câu:

Chừng nào cho vực xa cồn

Cù lao xa biển, chúng mình mới không còn gặp nhau.

Đại khái, cù lao là vùng đất nổi lên giữa biển khơi do phù sa bồi đắp, ờ đây, hoàn toàn cùng nghĩa nếu chúng ta hoán đổi “cù lao” thành “hòn”; khi nói ai đó “ở ngoài hòn” cũng được hiểu là “ở ngoài cù lao”. Nhà văn Sơn Nam viết tiều thuyết Bà chúa hòn, tức là viết về bà chúa cù lao, đại khái đó là người đàn bà có công trong viêc an dân, khai hoang lập ấp về sau được dân thờ trong miếu, tương tự Thành hoàng, cụ thể bối cảnh trong truyện này là bà chúa ở cù lao Me nơi vùng Hà Tiên – Rạch Giá.

Khi từ “hòn” đi chung với từ “nước mắm”, Đại Nam quấc âm tự vị (1895) giải thích: “Nước mắm hòn: Nước mắm làm tại cù lao Phú Quốc”. Do không hiểu nghĩa từ “hòn” nên mới có dị bản: “Nước mắm ngon dầm con cá bẹ”. Qua giải thích này, ta hoàn toàn xác định cụm từ “nước mắm hòn” dùng chỉ loại nước mắm cực ngon thuộc đẳng cấp “đỉnh của chóp” thì dứt khoát đây là cách nói của người phương Nam của nước Việt Nam mến yêu.