Sau 6 mùa giải, Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn (do báo Thể thao và Văn hóa khởi xướng và tổ chức) đã trở thành một sân chơi giàu ý nghĩa, nơi kịp thời phát hiện những cây viết mới, đồng thời tôn vinh những tác giả đã dành cả đời sáng tạo nghệ thuật dành cho thiếu nhi. Mỗi mùa giải là một bức tranh sinh động phản ánh diện mạo văn học nghệ thuật thiếu nhi đương đại, với những tín hiệu tích cực xen lẫn không ít trăn trở.

Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn lần 6 – 2025

Tại mùa giải năm 2025, nhiều tác phẩm xuất sắc đã được vinh danh. Top 10 quy tụ sự đa dạng của loại hình văn học nghệ thuật khác nhau như văn học, hội họa, âm nhạc. Trong đó, văn học chiếm ưu thế với 6 tập truyện, 2 tập thơ. Cùng với đó là 1 bộ truyện tranh, 1 bộ tranh, 1 tập nhạc.

Làm giàu có những sáng tạo cho thiếu nhi

Với một bức tranh giải thưởng khá toàn diện, nhà thơ Trần Đăng Khoa (Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng giám khảo) cho rằng, Giải thưởng Dế Mèn càng ngày càng chuyên nghiệp, sâu sắc, sinh động và hấp dẫn.

“Mùa giải năm nay là một năm rất đẹp. Chúng ta có hầu như tất cả các loại hình: truyện vừa, truyện dài, truyện tranh, thơ, âm nhạc, hội họa… Các tác phẩm đều rất hấp dẫn và sâu sắc” – ông Khoa bày tỏ – “Tôi tin rằng, những tác phẩm này không chỉ dừng lại ở giải thưởng mà sẽ tiếp tục đến được với các em thiếu nhi, là cái đích mà chúng cần phải đến và sẽ có sức sống lâu dài”.

Nói rộng ra, PGS-TS, nhà phê bình Văn Giá (thành viên Hội đồng giám khảo) nhấn mạnh, chặng đường 6 năm của Dế Mèn đưa lại một cảm giác rất yên tâm.

“Mừng ở chỗ, chúng ta phát hiện được những tác phẩm xứng đáng, trong đó có khá nhiều tác giả mới, lần đầu tiên xuất hiện, và họ đã chững chạc bước vào hệ thống giải thưởng. Giải thưởng không chỉ là nơi phát hiện mà còn góp phần làm giàu có lên nền văn học thiếu nhi Việt Nam hôm nay” – nhà phê bình Văn Giá khẳng định.

Còn nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh (Chủ tịch HĐTV, TGĐ NXB Giáo dục Việt Nam, Thành viên Hội đồng Giám khảo) lại bày tỏ sự khâm phục với Giải thưởng Dế Mèn, với đơn vị tổ chức là báo Thể thao và Văn hóa (TTXVN) vì sự dũng cảm và tâm huyết khi duy trì được một việc vô cùng khó nhưng rất có ý nghĩa.

“Văn học nghệ thuật thiếu nhi hiện nay có nhiều người quan tâm, nhưng để thật sự hành động, thúc đẩy phát triển như một món ăn tinh thần thiết yếu cho thế hệ trẻ thì chưa nhiều đơn vị làm được” – ông Thanh chia sẻ – “Dế Mèn là một giải thưởng sạch, tử tế, mang đậm tình yêu và sự quan tâm đến những thế hệ tương lai”.

Cũng theo nhà thơ này, các tác phẩm góp mặt vào mùa giải Dế Mèn năm nay cho thấy chất lượng và sự cống hiến rất đáng quý. Những tác phẩm này thực sự là những điểm sáng, thắp lên niềm tin rằng văn học thiếu nhi của chúng ta vẫn còn đó, đầy tiềm năng, khát vọng và có những con người tâm huyết, tạo ra giá trị hữu ích cho thế hệ trẻ.

Những khoảng trống không dễ lấp đầy

Bên cạnh nhiều tín hiệu tích cực và góp phần làm phong phú thêm đời sống văn học nghệ thuật thiếu nhi, từ Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn vẫn gợi mở không ít suy tư về hiện trạng sáng tác cho thiếu nhi hiện nay. Theo nhiều văn nghệ sĩ, nhà nghiên cứu, văn học nghệ thuật thiếu nhi Việt Nam vẫn đang đối mặt với những khoảng trống không dễ lấp đầy.

Như lời nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh: “Văn học thiếu nhi của chúng ta gần đây có một điều rất đáng tiếc. Đó là thiếu hơi thở của đời sống thế hệ trẻ ngày hôm nay – những người đang trực tiếp hưởng thụ sản phẩm văn hóa tinh thần ấy, lại thấy xa lạ với chính đời sống của mình”.

Theo ông, nhiều tác phẩm vẫn mang giọng điệu và nội dung của một thế hệ đã qua, chủ yếu do những người lớn viết lại ký ức tuổi thơ của chính họ và vì thế “dường như đã trở nên quá cũ” – ông thẳng thắn. Không chỉ thiếu những cảm xúc và tư duy hiện đại, văn học thiếu nhi còn đang lúng túng trong việc tiếp cận tâm lý, ngôn ngữ, trí tưởng tượng và cả ước mơ của trẻ em hôm nay. Nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh nhấn mạnh: “Tâm thế của trẻ bây giờ rất khác. Các em tiếp xúc với công nghệ từ sớm, sống trong môi trường hoàn toàn mới. Nhưng nhiều tác phẩm vẫn mang giọng điệu, nội dung của một thời đã xa. Trẻ đọc, thấy xa lạ, không tìm thấy mình trong đó”.

Một lý do khách quan, theo nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh, là nhiều người đang sáng tác cho thiếu nhi hiện nay thuộc về các thế hệ đi trước. Vì vậy, thay vì phản ánh thế giới tâm hồn trẻ em của hiện tại, nhiều tác phẩm chỉ là sự hồi tưởng về một tuổi thơ đã xa. “Dĩ nhiên, hồi ức cũng có giá trị, có thể nuôi dưỡng tình yêu, lòng tự hào, giáo dục ý thức về truyền thống. Nhưng trong mọi lĩnh vực sáng tạo, hơi thở đương đại vẫn rất quan trọng” – ông bày tỏ.

Cũng theo nhà thơ này, muốn chạm tới trái tim độc giả nhỏ tuổi, người viết cần hòa mình vào thế giới trẻ thơ một cách chân thực, sống động. “Phải đặt mình vào vị trí của một đứa trẻ bây giờ để thấy rằng, văn học, âm nhạc hay hội họa dành cho các em cũng cần mang tinh thần hiện đại. Có thể phát triển từ truyền thống, nhưng không nên bỏ quên đời sống thực tại”.

Đồng quan điểm, PGS-TS Văn Giá nhấn mạnh rằng, một trong những thách thức lớn nhất với người sáng tác hôm nay là làm sao chạm được vào “tiếng vọng của đời sống đương đại”, nghĩa là cảm nhận sâu sắc và trung thực về thế giới mà trẻ em hiện tại đang sống. Theo ông, nếu nhà văn không nắm bắt được nhịp sống phong phú, phức tạp và đầy biến động của thời đại công nghệ, sẽ khó có thể xây dựng được hình tượng trẻ thơ chân thực và đồng điệu với hiện thực.

“Trẻ em hôm nay không còn sống trong thế giới của mũ rơm, của thời bao cấp…. Các em đang trưởng thành giữa không gian công nghệ số, trong bối cảnh xã hội hoàn toàn khác, với một nhịp sống mới đầy tốc độ và áp lực” – ông Giá phân tích – “Nếu người viết không đồng hành được với những thay đổi đó, thì rất dễ rơi vào lạc điệu, không thể chạm tới tâm hồn trẻ thơ hiện đại”.

Không dừng lại ở đó, nhà nghiên cứu này còn chỉ ra một “cửa ải” quan trọng khác, đó là ngôn ngữ. Theo ông, người viết cho thiếu nhi cần thực sự thấu hiểu được ngôn ngữ mà các em đang sử dụng, vốn đã thay đổi và phân tầng theo độ tuổi. Ngôn ngữ của bé thơ khác với tuổi mới lớn, mỗi tầng lại mang một hệ biểu đạt riêng, cách tiếp nhận riêng. Do đó, việc “chinh phục” được cả hai nhóm đối tượng này không hề đơn giản, và đây cũng chính là thách thức mà nhiều tác giả đang phải đối mặt.

Trở về với “con người trẻ thơ” bên trong

Trước những “cửa ải” đặt ra với văn học thiếu nhi hiện đại, nhà phê bình Văn Giá cho rằng, mỗi người viết hôm nay cần trở về với “con người trẻ thơ” bên trong mình.

Theo ông, chỉ khi người sáng tác thực sự sống cùng, sống trong lòng trẻ thơ hôm nay và biết đánh thức phần hồn nhiên ấy trong chính mình, họ mới có thể viết nên những tác phẩm sống động, chạm đúng nhịp cảm xúc của độc giả nhí. “Nếu con người trẻ thơ bên trong người cầm bút trở nên cằn cỗi, thì không thể nào viết được cho thiếu nhi” – ông nhấn mạnh.

PGS-TS Văn Giá cũng bày tỏ sự lạc quan trước những tín hiệu tích cực trong đời sống sáng tác. Theo ông, dù số lượng chưa nhiều, nhưng đã xuất hiện những cây bút trẻ hoặc những nhà văn có khả năng “hóa thân” xuất sắc, biết sống bằng tâm hồn và cảm xúc của trẻ em hôm nay.

 “Trong câu chữ của họ, có thể nhận ra rõ ràng âm hưởng, điệu sống của trẻ thơ hôm nay, từ cách nói, cách tưởng tượng đến cả sự phi logic hồn nhiên đặc trưng. Chính những yếu tố như phiêu lưu, mộng mơ, ngạc nhiên và vui đùa, vốn là bản chất của trẻ nhỏ, cần được đưa vào tác phẩm một cách tinh tế và trung thực” – ông phân tích – “Người viết phải chấp nhận cách tư duy “phi lý” theo chuẩn mực người lớn để sáng tạo nên thế giới đúng với trẻ thơ, nơi các em được sống đúng với độ tuổi và tâm hồn của mình”.

Ở một góc nhìn khác, nhà thơ Trần Đăng Khoa lại nhấn mạnh đến yếu tố cốt lõi: chất lượng nghệ thuật. Theo ông, tác phẩm viết cho thiếu nhi chỉ thực sự thành công khi không chỉ trẻ em yêu thích, mà cả người lớn cũng cảm thấy rung động.

“Những tác phẩm ấy phải mang hai tầng lớp: ngây thơ, dễ hiểu cho trẻ em và sâu sắc, thấm thía cho người lớn, như cách mà truyện cổ Andersen đã làm được. Nếu chỉ có vẻ ngoài hồn nhiên mà thiếu chiều sâu, đứa trẻ khi lớn lên sẽ quay lại và nhận ra mình từng bị “lừa”, cảm giác đó sẽ làm mất đi sự gắn bó bền vững với văn học thiếu nhi” – ông dẫn chứng.

Từ thực tiễn nhiều năm chấm giải Dế Mèn, nhà thơ này nhấn mạnh: Một tác phẩm hay là tác phẩm sống lâu trong lòng người đọc, đồng hành cùng tuổi thơ và cả trưởng thành. Văn học thiếu nhi vì thế cần được đầu tư chăm chút xứng đáng, không chỉ để nuôi dưỡng tâm hồn trẻ em hôm nay mà còn vun đắp những ký ức đẹp cho người lớn sau này.