Báo chí giữ vai trò quan trọng trong việc truyền thông, quảng bá và giám sát phát triển các ngành công nghiệp văn hóa. Tuy nhiên, trong thực tiễn, báo chí Việt Nam đang đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức khi thực hiện nhiệm vụ này.

Dễ thấy, nhiều người làm báo vẫn tiếp cận các hoạt động văn hóa như những sự kiện đơn lẻ, chưa chủ động khai thác các câu chuyện sáng tạo, chiến lược phát triển hoặc những vấn đề mang tính hệ thống.

Tính dài hơi trong truyền thông về công nghiệp văn hóa

Theo phân tích của PGS-TS Nguyễn Thị Trường Giang, Phó giám đốc Học viện Báo chí và Tuyên truyền, trước hết, nhiều phóng viên, biên tập viên còn thiếu kiến thức chuyên sâu và toàn diện về công nghiệp văn hóa. Bởi theo bà, đây là lĩnh vực phức tạp, không chỉ đơn thuần là nghệ thuật, mà còn bao gồm các khía cạnh kinh tế, công nghệ và quản lý.

Thiếu hiểu biết nền tảng và trải nghiệm thực tế khiến báo chí thường chỉ dừng lại ở việc tường thuật các sự kiện bề nổi như lễ hội, ra mắt sản phẩm, hoặc sự kiện văn hóa đơn lẻ, mà chưa thể đi sâu phân tích các mô hình kinh doanh, chuỗi giá trị sáng tạo, hoặc tác động của chính sách phát triển ngành. Hệ quả là các bài viết mang tính giới thiệu, quảng bá nhiều hơn là phản biện, điều tra hoặc phân tích chuyên sâu, khiến công chúng khó có được cái nhìn toàn diện về giá trị, ý nghĩa và những thách thức mà ngành công nghiệp văn hóa đang đối mặt.

Thứ hai, báo chí còn thiếu sự đầu tư bài bản về chuyên môn hóa và tính dài hơi trong truyền thông về công nghiệp văn hóa. Nội dung liên quan thường rải rác trong các chuyên mục văn hóa – giải trí hoặc kinh tế – xã hội, do phóng viên phải kiêm nhiệm nhiều đề tài khác nhau, thiếu điều kiện nghiên cứu sâu và xây dựng mạng lưới cộng tác viên, chuyên gia trong ngành. Việc này dẫn đến các bài viết thiếu sự liên kết, thiếu chiều sâu và không theo sát quá trình phát triển liên tục của các ngành công nghiệp văn hóa.

Trong khi đó, các hoạt động sáng tạo và phát triển sản phẩm văn hóa thường diễn ra theo từng giai đoạn dài hạn, đòi hỏi báo chí phải đồng hành liên tục để phản ánh đầy đủ câu chuyện sáng tạo, quá trình hoàn thiện và đưa sản phẩm ra thị trường. Việc chỉ xuất hiện vào những thời điểm cao trào khiến báo chí dễ bị xem như công cụ truyền thông tức thời, thiếu vai trò đối tác chiến lược bền vững trong phát triển ngành.

Bên cạnh đó, áp lực thương mại hóa và cạnh tranh truyền thông ngày càng gay gắt cũng là thách thức lớn. Trong bối cảnh báo chí phải tự chủ tài chính, phụ thuộc nhiều vào nguồn thu quảng cáo và tài trợ, các cơ quan báo chí thường ưu tiên tốc độ, tính giật gân, thu hút lượt xem hơn là đầu tư cho nội dung chuyên sâu, có giá trị bền vững. Điều này dẫn đến việc nhiều bài viết về công nghiệp văn hóa chỉ tập trung khai thác các sự kiện nổi bật, hiện tượng “hot” trên mạng xã hội, mà thiếu đi những phân tích tinh tế về ý nghĩa văn hóa, giá trị sáng tạo và đóng góp xã hội của sản phẩm.

Ngoài ra, mối quan hệ giữa báo chí và các chủ thể trong ngành công nghiệp văn hóa còn mang tính sự kiện, thiếu chiều sâu và chiến lược lâu dài. Nhiều người làm báo vẫn tiếp cận các hoạt động văn hóa như những sự kiện đơn lẻ, chưa chủ động khai thác các câu chuyện sáng tạo, chiến lược phát triển hoặc những vấn đề mang tính hệ thống. Đồng thời, thiếu các diễn đàn, cơ chế kết nối chính thức giữa báo chí và các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực văn hóa khiến sự phối hợp còn rời rạc, thiếu bền vững. Điều này làm giảm hiệu quả truyền thông, hạn chế khả năng phản biện, góp ý và đồng hành phát triển ngành một cách toàn diện.

Cùng với đó, theo bà Trường Giang, trong kỷ nguyên số, báo chí còn phải đối mặt với thách thức lớn về chuyển đổi số và sáng tạo nội dung đa phương tiện. Công chúng, đặc biệt là giới trẻ – nhóm khách hàng quan trọng của công nghiệp văn hóa – ngày càng ưu tiên tiếp nhận thông tin qua các nền tảng mạng xã hội, video ngắn, podcast, livestream… Điều này đòi hỏi người làm báo không chỉ giỏi viết mà còn phải thành thạo kỹ năng sản xuất nội dung đa phương tiện, hiểu cách phân phối trên nền tảng số và nắm bắt xu hướng truyền thông mới. Tuy nhiên, nhiều phóng viên chưa được đào tạo đầy đủ kỹ năng số, còn cơ quan báo chí thiếu hạ tầng công nghệ hiện đại, dẫn đến khó khăn trong việc cạnh tranh và giữ chân độc giả trên môi trường số.

Phát huy vai trò trong hệ sinh thái công nghiệp văn hóa

Theo PGS-TS Vũ Thị Phương Hậu, Viện trưởng Viện Văn hóa và Phát triển (Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh), để phát huy vai trò của báo chí trong hệ sinh thái công nghiệp văn hóa, cần thực hiện một số giải pháp trọng tâm.

Trước hết, Nhà nước cần ban hành chiến lược truyền thông thống nhất về công nghiệp văn hóa, nơi báo chí giữ vai trò trung tâm trong việc truyền tải định hướng phát triển, quảng bá giá trị văn hóa, khuyến khích sáng tạo và hỗ trợ sản phẩm văn hóa Việt Nam vươn ra thị trường quốc tế.

Việc lồng ghép nội dung công nghiệp văn hóa trong các chương trình truyền thông lớn, đồng bộ giữa báo chí trung ương và địa phương sẽ tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ.

Báo chí cần xây dựng chuyên mục, chuyên trang chuyên sâu, phản ánh liên tục các hoạt động sáng tạo, xu hướng nghệ thuật mới và mô hình kinh doanh hiệu quả, từ đó định hình thị trường và thu hút độc giả quan tâm, tạo động lực phát triển bền vững.

Bên cạnh đó, cần nâng cao năng lực chuyên môn cho đội ngũ nhà báo văn hóa thông qua đào tạo chuyên sâu, tổ chức hội thảo, mời chuyên gia trong và ngoài nước chia sẻ kinh nghiệm, giúp phóng viên không chỉ đưa tin mà còn phân tích, phản biện và định hướng thẩm mỹ cho công chúng.

Ngoài ra, báo chí cần tận dụng nền tảng số, mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo để tiếp cận người dùng hiện đại, đặc biệt là giới trẻ, bằng cách sản xuất nội dung đa phương tiện như video, podcast, infographic, giúp thông tin trở nên sinh động, dễ tiếp cận và lan tỏa rộng rãi hơn.

“Công nghiệp văn hóa không chỉ là ngành kinh tế giá trị gia tăng cao mà còn là nền tảng xây dựng bản sắc, nâng tầm hình ảnh quốc gia và tăng cường sức mạnh mềm trong thời đại toàn cầu hóa. Với kho tàng văn hóa đa dạng, nguồn nhân lực trẻ và sự phát triển công nghệ số, Việt Nam có tiềm năng lớn để bứt phá trong lĩnh vực này. Tuy nhiên, để hiện thực hóa tiềm năng, cần chuyển đổi mạnh mẽ từ tư duy đến hành động trên nhiều mặt: chính sách, giáo dục, đầu tư, truyền thông và thị trường. Trong đó, báo chí phải được xem là lực lượng nòng cốt, không chỉ truyền thông, quảng bá mà còn góp phần hình thành thị hiếu, thúc đẩy tiêu dùng sản phẩm sáng tạo nội địa và kết nối hệ sinh thái công nghiệp văn hóa” – tham luận của PGS-TS Vũ Thị Phương Hậu nêu rõ.

Bà Hậu khẳng định: “Phát triển công nghiệp văn hóa là trách nhiệm chung của toàn xã hội, trong đó báo chí giữ vai trò tiên phong trong định hướng, đồng hành và lan tỏa tinh thần sáng tạo vì một nền văn hóa Việt Nam đậm đà bản sắc, hiện đại và có sức cạnh tranh toàn cầu”.

PGS-TS Đặng Thị Thu Hương, Phó hiệu trưởng Trường ĐH KHXH&NV (ĐHQG Hà Nội) cho rằng, cần tăng cường định hướng về văn hóa truyền thông đại chúng, chất văn hóa cần được thấm đẫm và truyền tải một cách sinh động trong tất cả các sản phẩm truyền thông của ngành công nghiệp văn hóa. Truyền thông phải có tính văn hóa, phải thể hiện được một trình độ văn hóa nhất định, vừa nhấn mạnh một đặc điểm đặc thù trong lĩnh vực truyền thông – tính văn hóa trong lĩnh vực này, đồng thời, truyền đạt các giá trị nhân văn, các giá trị cuộc sống.

Đồng thời, báo chí, truyền thông Việt Nam phải làm tốt vai trò truyền thông chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển công nghiệp văn hóa, thực hiện tốt vai trò định hướng dư luận xã hội, phản biện và đấu tranh với các xu hướng, biểu hiện tiêu cực lệch lạc trong quá trình phát triển công nghiệp văn hóa. 

Báo chí không chỉ là phương tiện truyền tải, quảng bá văn hóa, mà tự thân nó trở thành một lĩnh vực văn hóa, trở thành một bộ phận của văn hóa, sáng tạo văn hóa và kích thích sáng tạo đối với các chủ thể văn hóa khác. Đồng thời, báo chí còn là phương tiện để hình thành và phát triển ngành công nghiệp văn hóa trong bối cảnh xã hội hiện đại.

Nhà nước cần có các chính sách phát triển báo chí truyền thông, đặc biệt là báo chí truyền thông kỹ thuật số, để phát triển công nghiệp văn hóa Việt Nam hiện đại, vừa thúc đẩy phát triển kinh tế, vừa phát huy văn hóa dân tộc trong thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số.

(Còn tiếp)