Một tháng ở Nam Kỳ (Omega Plus và NXB Thế giới ấn hành) là cuốn sách được học giả Phạm Quỳnh viết ở dạng du khảo từ hơn 100 năm trước về vùng đất phương Nam.

Xuất bản lần đầu tiên trên Nam Phong tạp chí năm 1918, Một tháng ở Nam Kỳ của Phạm Quỳnh là một trong những tác phẩm độc đáo, ghi lại chuyến đi kéo dài hơn một tháng của ông vào đất Nam Bộ. Tác phẩm đăng thành ba kỳ (không liên tục) trên Nam Phong: kỳ I số 17 (11/1918), kỳ II số 19 (01/1919) và kỳ III (kỳ cuối) số 20 (02/1919).

Cũng cần nhắc lại, Phạm Quỳnh – nhà văn, nhà báo đầu thế kỷ XX, nổi danh với các bút danh Thượng Chi, Hoa Đường, Hồng Nhân – là một trí thức tiêu biểu trong giai đoạn giao thời giữa cũ và mới của lịch sử Việt Nam. Ông từng làm việc tại Viện Viễn Đông Bác cổ, cộng tác với Đông Dương tạp chí, làm chủ bút Nam Phong tạp chí và giảng sư tại Trường Cao đẳng Hà Nội. Từ năm 1932, ông đảm nhiệm các chức vụ quan trọng trong chính quyền vua Bảo Đại: ngự tiền văn phòng, thượng thư bộ Học, thượng thư bộ Lại.

Trong chuyến đi năm 2018, bắt đầu từ ngày 21/8, Phạm Quỳnh từ Hà Nội xuống Hải Phòng, rồi ngày hôm sau lên tàu Porthos vào Nam. Bốn ngày sau, tàu cập cảng Sài Gòn. Qua cầu Khánh Hội, ông chạm vào “cái khí vị của Sài Gòn – thành phố Tây, một chốn đô hội lớn ở phương Nam”. Trước mắt ông mở ra những con đường Catinat, Charner, Xã Tây, Nhà hát Tây, Nhà dây thép, Phủ Toàn quyền… tất cả hiện lên rực rỡ, náo nhiệt. Lúc ấy, chàng trai xứ Bắc mới 26 tuổi đã kịp ghi nhận bằng con mắt tinh tế và sắc sảo những nét văn hóa, đời sống, con người nơi đây.

Không chỉ ghi chép những gì mắt thấy tai nghe về phong tục, tập quán, lịch sử, địa lý, kinh tế vùng đất Nam kỳ, Phạm Quỳnh còn có những so sánh thú vị giữa Bắc Kỳ và Nam Kỳ, góp phần phác họa bức tranh xã hội Việt Nam thời kỳ Pháp thuộc. Ông từng tâm sự: “Cho nên cái cảm giác của người mới bước chân tới đây là cái cảm giác vui, vui mà tin cậy ở cái tương lai, chớ không phải buồn mà thương tiếc cho sự ký vãng.”

Đặc biệt, Một tháng ở Nam Kỳ còn ghi lại những buổi gặp gỡ giữa Phạm Quỳnh với các danh sĩ, trí thức, đồng nghiệp ở đất Lục tỉnh như Bùi Quang Chiêu, Nguyễn Phú Khai (La Tribune indigène), cha con ông Diệp Văn Cương và Diệp Văn Kỳ, Nguyễn Văn Cư (Đại Việt tạp chí), Phủ Bảy Lê Quang Liêm (Long Xuyên Khuyến học Hội), Võ Văn Thơm (An Hà nhật báo). Những cuộc gặp này không chỉ là giao lưu mà còn giúp tác giả mở rộng tầm nhìn về văn hóa, xã hội Nam kỳ.

Đáng nói, Một tháng ở Nam Kỳ không chỉ dừng lại ở những ghi chép lịch sử, mà còn mang hơi thở thời đại qua những nhận xét sắc sảo, đặc biệt là về nghề báo chí và trách nhiệm của người cầm bút.

Như tác giả từng khẳng định: “Nếu hết thảy các nhà làm báo ai cũng hiểu cái nghĩa vụ của nghề làm báo thì còn nghề gì đẹp bằng, hay bằng, cao thượng bằng, đủ khiến cho người ta tận tụy một đời mà theo đuổi cho cùng? Đương buổi mới cũ giao nhau, cái tư tưởng quốc dân chưa biết lấy gì làm chuẩn đích, bọn mình nên đề xướng những chủ nghĩa hay để dìu dắt quốc dân vào con đường chánh đáng, đừng để cho sa lạc vào những ngõ ngách hiểm nghèo”.

Hoặc “Về đường giáo dục, về đường xã hội, về đường chính trị, về đường phong tục, về đường văn chương, về đường đạo đức, cái thế lực của bọn ta có thể bao gồm hết thảy. Một lời công luận của ta có thể làm cho người ta bỏ đường tà mà theo đường chánh, hay là bỏ đường chánh mà theo đường tà được.”

Một tháng ở Nam Kỳ được xuất bản bởi Nhà xuất bản Thế Giới, thuộc Tủ sách Lịch sử Việt Nam của Omega Plus. Với 176 trang (khổ 14×20,5cm), bìa mềm tay gấp, cuốn sách còn sở hữu bìa vẽ theo họa đồ toàn cảnh Sài Gòn năm 1898 của Gaston Pusch, như một lời mời gọi độc giả ngược dòng thời gian tìm về dấu xưa đất Sài thành.