Năm 1968, đi thực tập ở Bắc Kạn, tôi có một kỉ niệm không thể quên ở bản Khau Ca. Bản ấy nằm bên thượng nguồn sông Cầu. Tại đó, tôi gặp một gia đình người Tày, hai ông bà, 6 anh con giai, 6 nàng dâu, 18 đứa cháu, tổng cộng 26 người dưới một mái nhà sàn.

Tối tối, một bên là ông bố với con út, bên kia là 5 anh con giai om xòm xúm quanh một bàn cờ tướng dưới ngọn đèn dầu tù mù. Tiếng chát chát vồ quân đối phương, tiếng mách nước ồn ào làm rung rinh cả căn nhà, nhộn nhạo một góc rừng. Lúc ấy chưa có ti vi, radio cũng rất hiếm, loa xóm thì chưa hề có, giải trí buổi tối có mỗi bàn cờ tướng.

Các nàng dâu xong bữa cơm có đến bốn, năm mâm rải dài giữa nhà thì hối hả thu bát rửa đũa, sau đó đi lật mặt đám trẻ ngủ lăn lóc khắp chỗ trên sàn, nhận mặt con rồi đưa con về ngăn buồng của vợ chồng mình.

Một đại gia đình như thế là khá đặc biệt. Tôi thấy sáu cô dâu cũng đều quần áo chàm như nhau, chỉ khác già, trẻ hơn nhau một tí! Công việc ngày thường các nàng dâu được phân công từng người. Cô thì coi sóc đàn trâu, cô hái rau rừng cho bữa ăn hàng ngày, cô chăm vườn ngô và cũng có thêm vườn rau cạnh ao gần chân nhà sàn.

Con giai thì có anh hàng ngày vác chài xuống sông Công đánh cá, người thì lên rừng chặt cây hái củi, kiếm mật ong làm rẫy, và có khi vác súng kíp đi săn. Công việc có vẻ chuyên môn hóa cao cho mỗi thành viên trong nhà.

Ở đấy hàng tháng trời, thấy mọi sinh hoạt diễn ra bình thường, không thấy có so bì, tị nạnh trong nhà. Họ sống vui vẻ thân tình. Sáu cặp vợ chồng như những con ong thợ hàng ngày mỗi người mỗi công việc như mặc định.

***

Cuộc sống bình dị thế, đúng là chẳng có gì để nảy sinh mâu thuẫn. Thời bao cấp, có người có tí tem phiếu, có người chẳng có gì, sống tự cấp tự túc, đến vải cũng trồng bông dệt lấy. Họ tiết chế tối đa các nhu cầu. Mà cũng có nhu cầu ăn mặc gì đâu mà đòi hỏi. Họ rất ít đi chợ, gia đình đã tự trang bị đủ mọi thứ cho đời sống hàng ngày.

Không thấy họ tiêu tiền, đồ dùng vật dụng càng bền càng tốt, sắm sanh cái mới rất ít, kể cả công cụ lao động như con dao, cái hái, cái cày, cái bừa… cũng rất ít khi hỏng. Dao thép tốt dùng chục năm chưa phải thay. Họ bình thản sống bình chân như vại giữa thâm sơn cùng cốc. Chiến tranh là tiếng ì ầm máy bay đôi lúc vọt qua bầu trời phun làn khói trắng. Không có bom rơi, đạn nổ suốt thời gian miền Bắc bị máy bay Mỹ đánh phá trong chiến tranh phá hoại bấy giờ.

Họ không có tiền. Cũng không thấy nói chuyện tiền. Càng không nghe nói chuyện vàng. Hình như tiền và vàng đứng ngoài đời sống. Trong mắt tôi, họ có cuộc sống hạnh phúc. Vâng, rất hạnh phúc!

Bây giờ nhiều khi người phố phường nghe nói thế nghĩ họ khổ. Đó là nghĩ hộ thôi, người ta chỉ thấy khổ khi nhu cầu không được đáp ứng. Nhưng ở đây khi người ta không có nhu cầu thì sao thấy khổ được.

Ấy cũng là thời đồng tiền vô cùng hiếm hoi và có giá trị. Xin nhắc lại lúc ấy: Lương đại học 64 đồng, lương trung cấp 45 đồng, mà một năm mấy sào đất màu trồng cà chua, bắp cải, su hào, rau diếp đến hành hẹ, rau muống, bố mẹ tôi chỉ thu ven dành dụm được chừng 400 – 500 đồng.

Ít tiền nhưng cuộc sống thật yên bình tình nghĩa.

Thời đó qua rồi, đã 57 năm! Khau Ca bây giờ chắc chắn đã đổi khác.