“Hà Nội khiến ta yêu, làm ta phát mệt, và đôi khi day dứt, như một mối tình”. Đó là lời của nhà văn Phạm Hải Anh khi viết tựa cho cuốn sách ảnh Hà Nội ơi do nhiếp ảnh gia Nicolas Cornet chủ biên, vừa ra mắt cách đây không lâu. Ghi lại cảm giác bằng hình đã có ngàn vạn bức ảnh trong trường hợp Hà Nội.

Cuốn sách này góp thêm vào tập hợp đó, trải dài thời gian 50 năm qua, thời gian của những đổi thay mà giữa bức ảnh đầu tiên và bức ảnh mới nhất, ta giật mình vì sự biến đổi mồn một ấy.

Khi lời níu mắt xem ảnh

Sách chia làm 5 chương “như 5 cửa ô đi vào lòng Hà Nội”, vẫn theo lời tựa, phân loại bằng các chủ đề:  Nước, Sắc, Vị, Tính, Tình. Những sinh hoạt nơi sông hồ bắt đầu chương Nước như một khai mở kinh điển cho hình ảnh Hà Nội. Một thiên niên kỷ trước, Lý Công Uẩn dời đô ra thành Đại La bằng đường thủy và cái tên Thăng Long cũng phản ánh góc độ “thủy”.

“Cả một đời người nhìn lại, đều có hình bóng nước” (Nước). Hồ Gươm trong Tinh mơ (Nicolas Cornet, 2003) đến Hồ Tây trong Đường ven Hồ Tây, cây ban trắng, ban đỏ” (Ngô Lâm Thanh, 2023) là 20 năm. Nước và cây là thứ không thể thiếu khi khắc họa Hà Nội, cho dù có thêm những cao ốc ở chân trời làm những mặt hồ nhỏ lại và những tán cây thấp hơn.

Vẻ đẹp phi thời gian của những bến sông hay vai sắt cầu Long Biên trong các bức ảnh đen trắng của Hoài Linh và Nguyễn Hữu Bảo khiến người đọc nhận ra thêm lần nữa điều gì làm thành khuôn thành dạng cho ký ức Hà Nội. Sự thâm trầm sau cái lộn xộn, sự mộc mạc kết nối cái cầu kỳ.

Trong bức ảnh của Nguyễn Hữu Bảo, một người đàn ông mặc bộ vest khá chỉn chu, đội mũ beret, đi men theo vỉa hè lát gỗ của cầu Long Biên vắng lặng trong sớm mùng 1 Tết mù sương. Những vai cầu sắt đan dệt bận rộn như tan loãng vào không khí bảng lảng. Hướng cái nhìn chếch qua lan can cầu của người đàn ông đồng dạng với một vai cầu hình chéo, như một dấu mở ngoặc đầy ý nghĩa.

Những đoản văn của Phạm Hải Anh dẫn dắt người đọc qua 5 nẻo đường hình Hà Nội, từ “Hà Nội tính mùa bằng những cơn mưa” đến “Hà Nội mùa đi rõ rệt qua cây”, đều là những câu văn ấm áp đôn hậu:

“Người Hà Nội yêu thương ngại nói bằng lời, mà thể hiện qua cử chỉ quan tâm. Đến chơi nhà ai, thế nào cũng mang theo chút quà xinh yêu. Người lớn tuổi thì ít hoa quả đầu mùa ngọt lắm, rau sạch quê gửi ra, cuốn sách hay, ấm trà thơm…”.

Bình một bức ảnh Mưa tháng Sáu. Phố Lò Sũ, 2003 (N. Cornet), tác giả lời viết: “Xe bán rau đi trong mưa tháng 6. Cái nón ngấm nước thâm đen, hẳn đã rong ruổi nhiều mùa mưa nắng, nhưng rau thì tươi mởn. Một cái nón lá, một cái áo mưa, cứ thể đẩy xe thồ hay gánh hàng trên vai đi suốt 4 mùa Hà Nội, có khi suốt một đời người”.

Sắc thâm của cái nón, cái nắm tay xương xẩu cầm ghi đông xe rau qua lời văn thêm đắt. Người đọc se lòng vì gặp những cây cầu hình – lời như thế, khiến câu chuyện của hình ảnh ở lại thấm hơn.

 Nếu như phần Nước, Sắc, Vị là phần hữu hình dễ hình dung, còn Tính và Tình thì sao, 2 thứ cũng nghiễm nhiên rất đụng chạm vì liên quan đến giá trị của người Hà Nội? Chương Tính đi tìm sự song hành của những nét đối lập trong Hà Nội để khắc hoạ tính chất phức tạp rất chi “tất lẽ dĩ ngẫu”. Bên những bức ảnh chụp lại khung cảnh Hà Nội từ năm 1986 của William E. Crawford giờ đã thành ký ức đến ảnh những phố ngập tràn hoa giấy đỏ thắm của Ngô Lâm Thanh, hay ảnh những gốc đa, gốc đề chằng chịt rễ như nếp nhăn thời gian của Lê Xuân Phong, là lời “trữ tình ngoại đề” của người viết lời: “Nhìn bóng cụ đa ở đâu, là biết vùng đất ấy lâu đời… Cây đa một khi đã trồng xuống thành cổ thụ, thì hoặc đốn bỏ, hoặc cứ để vậy, không thể di dời. Mà lòng người, cũng như cây, sống lâu ở thành phố này, có lúc muốn dứt áo mà đi, chợt giật mình thấy rễ cái, rễ con đã bám chằng chịt, sâu hơn mình tưởng rất nhiều” (Cổ kính).

Những bức ảnh độc đáo vì tiết lộ nét phong tục không dễ giảng giải: Chống rét cho đào Nhật Tân (Lê Anh Dũng). Những cây đào được bọc ni lông và thắp đèn như những nhà kính mini trong đêm, trông lại giống một tác phẩm sắp đặt thị giác, điều sẽ có thể khiến người nơi khác phải thêm một tầng nấc tìm hiểu nhưng ai ở Hà Nội sẽ xao xuyến nhớ những mùa rét đậm tháng Chạp, hồi hộp vì mất mùa đào ngày Tết. Như vậy cũng đúng là “Hà Nội phức tạp, khó hiểu” cả đến cái khí hậu, thời tiết, chứ đừng nói con người.

Muôn vẻ hình, gợi muôn lời

Thật sự là người ở lâu với Hà Nội chụp là đã rất Hà Nội, lại thêm nhân vật trong hình ảnh luôn lọt vào là những cái dáng thật đặc trưng Hà Nội. Một cô gái dáng vẻ nhẫn nại đơm đĩa xôi gấc cúng giỗ, một người ông chưa già, vẫn còn dáng vẻ hầm hố “hoành tráng và này nọ” đúng kiểu “cao bồi già đầu ngõ” chăm chú ngồi xe ô tô đồ chơi cùng 2 đứa cháu ở vườn hoa. Hình ảnh vui, nhưng chính nhờ lời bình luận mà mắt người đọc nhìn kỹ hơn.

Những góc phố khi màn đêm về nhiều chất điện ảnh của Đồng Hiếu hay ảnh các quán xá, thức quà của Vũ Khôi Nguyên là góc nhìn của người trẻ tuổi, tưng bừng, náo nhiệt, cộng hưởng tần số của những vỉa phố. Nhưng hình như vẫn thiếu bia hơi!

Ngoài khoảng 120 ảnh của 2 tác giả nước ngoài, 7 tác giả ảnh Việt Nam, cuốn sách có thêm vài bức ảnh thời chiến tranh của Thông tấn xã Việt Nam, ảnh vườn trẻ ở Dục Tú, Đông Anh năm 1967 (tác giả Thế Trung) và khung cảnh lịch sử của Khâm Thiên sau 12 ngày đêm bị bom B-52 tàn phá cuối tháng 12/1972 và bức ảnh Hà Nội ngày 30/4/1975 của Kim Hùng. Sự điểm xuyết này hẳn có ý nghĩa với những ai sinh ra giữa thời gian ấy và để đánh dấu tính thời điểm của cuốn sách khi ra đời vào dịp kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước.

Dường như cái tên Hà Nội của cuốn sách gợi đến những câu thơ, lời hát của quá khứ. “Hà Nội ơi! Hướng về thành phố xa xôi, ánh đèn giăng mắc muôn nơi” (Hướng về Hà Nội – Hoàng Dương). Điểm lại thấy có biết bao câu Hà Nội ơi bật ra, mà các bức ảnh thành lời đáp thật tường minh cho tình yêu đã kể.

200 trang của cuốn sách ảnh đầy ắp tình yêu với Hà Nội, như một người tình dù mang tiếng ngại nói yêu thương bằng lời, nhưng một khi đã nói thì thâm ý để lại rất lâu. Câu thơ cũ của Nguyễn Duy viết: “Em nhẹ nhõm đi về trong phố cũ. Tường nhà lở vôi cửa gỗ bức bàn”, có gì đâu mà thật chạm. Trong thời ai cũng có điện thoại để tự mình chụp và làm mình phát khổ vì quá ê hề hình ảnh, Hà Nội ơi vẫn cứ làm người xem thích thú lật đi giở lại và ngắm thật lâu những mặt giấy in, như đi vào một thế giới thanh thản, nhẹ nhõm lạ kỳ.