Ngày nay, điều hòa nhiệt độ xuất hiện ở hầu hết các hộ gia đình và tòa nhà công cộng. Nhưng cách đây chưa đầy một thế kỷ, nó vẫn là món hàng xa xỉ và con người đã phải sáng tạo đủ cách để sống sót qua mùa hè.

“Giữ mát là một quá trình tiến hóa chậm rãi, không phải cuộc cách mạng”, Mark MacNish, giám đốc Hội đồng Lịch sử Cutchogue-New Suffolk (New York), nói.

Dưới đây là những cách người xưa từng sử dụng để tránh nóng.

Mặc đồ mát

Ngày nay, chúng ta có thể mặc một chiếc áo quanh năm nhờ làm việc trong môi trường điều hòa. Nhưng trước đây, mọi người thay đổi quần áo theo mùa rất nghiêm ngặt. Vào mùa hè, họ chuyển từ vải len sang vải cotton hoặc lanh.

“Những phụ nữ giàu có đôi khi chuyển xuống tầng hầm, không mặc áo ngoài chỉ có áo lót khi thời tiết quá nóng”, MacNish nói.

Du lịch hè

Từ thế kỷ 17, nhiều gia đình sống ở trung tâm Long Island (Mỹ) đã rời nhà để đến sống trong những túp lều nhỏ ven biển mỗi khi hè đến. Họ vừa tránh nóng, vừa đánh cá kiếm sống.

Giữa thế kỷ 19, tầng lớp thượng lưu sống ở thành thị bắt đầu dựng biệt thự nghỉ hè ở vùng núi hoặc ven biển. Đến những năm 1920, tầng lớp trung lưu và người lao động cũng tìm đến những cabin nhỏ hoặc nhà nghỉ để tránh cái nóng thành phố. Khi ôtô trở nên phổ biến, trào lưu du lịch mùa hè bắt đầu nở rộ.

Quạt tay

Quạt cầm tay từng là biểu tượng của địa vị xã hội, đặc biệt là trong thế kỷ 19. Nó vừa làm mát, vừa thời trang, nghi lễ tôn giáo và giao tiếp xã hội.

Đến cuối thế kỷ 19, quạt giấy in quảng cáo hoặc hình ảnh ứng cử viên chính trị được phát miễn phí và trở nên phổ biến rộng rãi. Dù làm bằng lụa hay giấy báo cũ, quạt tay là vật bất ly thân giúp làm mát hiệu quả trong mùa hè.

Nấu ăn cách xa nhà chính

Trước khi có điện, mọi người dùng bếp củi hoặc than, nên là nguyên nhân chính khiến nhà nóng. Để giảm nhiệt, nhiều gia đình xây thêm một căn bếp mùa hè tách biệt. Ngoài ra, họ còn tranh thủ nấu từ sáng sớm hoặc sau khi mặt trời lặn, chuẩn bị thức ăn cho cả ngày.

Ăn, ngủ ngoài trời

Khi trong nhà quá nóng, người xưa ra hiên hoặc sân để ăn tối, trò chuyện và ngủ. Nhà ở thế kỷ 19 thường có hiên rộng, không chỉ để hóng gió, còn giúp che nắng.

Tổng thống Woodrow Wilson từng chuyển văn phòng ra một chiếc lều ở Vườn Hồng vào mùa hè năm 1914. Người tiền nhiệm William Howard Taft còn ngủ trong một “hiên ngủ” được dựng lên trên mái Nhà Trắng. “Thông thường, hiên ngủ là những hiên nhỏ ở tầng hai bên ngoài phòng ngủ”, ông MacNish giải thích.

Tại các thành phố đông đúc, người dân không có hiên thì ra cầu thang thoát hiểm ngủ. Nhiều người bị cảnh sát phạt vì làm cản trở lối thoát hiểm.

Cửa sổ đón gió

Cửa sổ đôi (double-hung window), loại gồm hai khung kính có thể trượt lên xuống độc lập theo chiều dọc, là một cách người xưa áp dụng để nhà mát mẻ. Cửa này được thiết kế với mục đích tận dụng xu hướng tự nhiên của không khí, tạo luồng đối lưu. Khí nóng thoát ra trên cao, kéo không khí mát từ dưới vào. Cửa sổ càng cao thì luồng gió tạo ra càng mạnh, đó là một lý do cửa sổ ngày càng cao hơn vào cuối thế kỷ 19.

“Trước khi có điều hòa, cửa sổ là công cụ chính để làm mát nhà”, John Cluver, kiến trúc sư tại hãng Voith & Mactavish (Philadelphia), nói.

Người xưa xây nhà dựa theo hướng gió và ánh sáng mặt trời để tận dụng luồng gió tự nhiên, đồng thời tránh gió Bắc. Ở các vùng khí hậu ấm hơn, nhà thường được xây sao cho cửa ra vào và cửa sổ thông nhau.

“Nếu cửa sổ nằm ở phía có nắng hoặc đang mưa, người ta có thể đóng cửa chớp mà vẫn cho không khí lưu thông”, ông giải thích. “Loại cửa chớp có thể khóa được sẽ cho phép không khí mát ban đêm lọt vào, đồng thời ngăn trộm”.

Kiến trúc nhà để tránh nắng, đón gió

Một số ngôi nhà có cầu thang trung tâm mở, đôi khi có tháp nhỏ hoặc mái vòm với cửa sổ có thể mở, tạo hiệu ứng ống khói để lưu thông không khí. Trần nhà cao khoảng 3 mét đẩy khí nóng lên cao, giữ cho không gian bên dưới mát mẻ hơn.

Kiến trúc truyền thống ở các vùng khác nhau được thiết kế để phù hợp với khí hậu địa phương. Ví dụ, có những khu làm cửa sổ lớn ba cánh để tối đa hóa thông gió hay làm nhà có sân trong và hiên nhà giúp tạo hiệu ứng ống khói, đẩy không khí nóng ra ngoài.

Dùng đá hoặc băng

Từ đầu thế kỷ 19, khi ngành khai thác và phân phối băng tự nhiên phát triển, những khối băng lớn được cắt từ hồ đóng băng đưa đến các thành phố. Tại đây, chúng được bán lẻ cho các gia đình, chủ yếu để giữ thực phẩm.

Tuy nhiên, không ít người cũng tận dụng băng để làm mát không khí trong nhà. Họ đặt băng trước quạt để tăng hiệu ứng làm mát, hoặc đơn giản là đặt trong chậu, để gần cửa sổ, nhằm tạo luồng khí mát khi gió lùa qua. Một thú vui xa xỉ của người giàu còn thuê người thổi gió qua những tảng băng trong các bữa tiệc mùa hè. Đây là tiền thân của hệ thống điều hòa thô sơ.

Quạt điện

Năm 1786, John Cram tạo ra một thiết bị gắn vào ghế với bàn đạp chân để quay quạt. Tròn một thế kỷ sau, Schuyler Wheeler phát minh ra quạt điện đầu tiên.

Đến năm 1925, chỉ khoảng một nửa số hộ gia đình ở Mỹ có điện, nhưng các loại quạt chạy bằng dây cót, dầu hỏa hoặc khí gas vẫn được sử dụng rộng rãi.

Chỉnh giờ làm việc và sinh hoạt

Không có điều hòa, người xưa buộc phải linh hoạt hơn với thời gian biểu hàng ngày. Nhiều gia đình dậy từ tinh mơ để hoàn thành công việc, sau đó nghỉ trưa dài, rồi làm việc lại khi trời dịu mát. Các sự kiện cộng đồng như hội chợ, buổi hòa nhạc hay thánh lễ cũng được tổ chức vào sáng sớm hoặc chiều tối.

Người dân thường tắm hoặc dội nước nhiều lần trong ngày. Ngoài ra, việc bơi lội ở ao hồ, sông suối, hoặc sau này là các bể bơi công cộng, cũng trở thành hoạt động phổ biến.

Ngày nay, giữa lúc biến đổi khí hậu khiến các đợt nắng nóng kéo dài và gay gắt hơn, những giải pháp dân gian xưa đang được nhìn nhận lại dưới góc độ bền vững và tiết kiệm năng lượng. Từ kiến trúc, trồng cây, cho đến điều chỉnh lối sống, tất cả đều góp phần giúp con người thích nghi tốt hơn với môi trường, mà không nhất thiết phải phụ thuộc hoàn toàn vào điều hòa.

Bảo Nhiên (Theo History)