Xoay xở với trợ cấp thất nghiệp

Anh Trần Văn Quý vốn là nhân viên phụ trách đo đạc của một công ty bất động sản. Nhiều tháng qua, tình hình kinh doanh của doanh nghiệp gặp nhiều khó khăn, thu nhập người lao động giảm nên anh quyết định nghỉ việc. Xác định khó tìm việc mới ở tuổi 44, anh dự tính chuyển ra làm tự do, bán đồ ăn sáng.

Tranh thủ thời gian chuyển tiếp, anh làm thủ tục nhận trợ cấp thất nghiệp. Dù lương thực nhận hơn 10 triệu đồng mỗi tháng, công ty chỉ đóng bảo hiểm thất nghiệp theo mức 5,4 triệu đồng – bằng lương tối thiểu vùng I (4,96 triệu đồng) cộng thêm 7% cho lao động qua đào tạo. Mức đóng này không sai quy định, nhưng chỉ bằng một nửa thu nhập thực tế.

Theo quy định, mức hưởng trợ cấp thất nghiệp bằng 60% bình quân tiền lương 6 tháng liền kề trước khi nghỉ việc. Với mức đóng 5,4 triệu đồng, anh Quý nhận 3,24 triệu đồng mỗi tháng và được hưởng trong 3 tháng, do đã tham gia bảo hiểm hơn một năm. Gia đình anh thuê trọ tại TP Thủ Đức, có con gái đang học lớp 8. Anh dự tính khoản trợ cấp này đủ đóng học hè và chuẩn bị đầu năm học mới cho con. Còn mọi chi phí sinh hoạt phải tạm thời trông vào thu nhập của vợ.

“Được bao nhiêu cũng mừng, sống tằn tiện rồi cũng qua. Cơ bản mình phải đi làm để có thu nhập”, anh Quý nói.

Cùng nhận mức trợ cấp thất nghiệp 3,24 triệu đồng mỗi tháng, anh Phan Tuấn Dương cho biết “vừa đủ trả tiền trọ”. Anh Dương, 25 tuổi, vốn là nhân viên IT của công ty công nghệ ở quận 3 với thu nhập mỗi tháng 14 triệu đồng. Hơn tháng trước, anh nộp đơn nghỉ việc để tìm kiếm cơ hội mới. Trong lúc chờ việc, anh đăng ký nhận trợ cấp thất nghiệp.

Ban đầu, Dương được doanh nghiệp đóng các khoản bảo hiểm xã hội, thất nghiệp trên mức lương thực lãnh. Tuy nhiên, từ sau Covid-19, lấy lý do khó khăn, công ty giảm mức đóng còn 5,4 triệu đồng và kéo dài đến nay. “Lúc đi làm tôi chỉ quan tâm đến lương, không để ý các khoản đóng bảo hiểm, giờ tiền trợ cấp thấp quá cũng buồn”, anh Dương nói. Tuy nhiên, anh cũng thấy an ủi vì “có còn hơn không”, bản thân chưa lập gia đình, ở trọ cùng với bạn nên đỡ áp lực.

Anh Dương, anh Quý là những lao động đang nhận khoản trợ cấp thất nghiệp dưới mức lương tối thiểu – sàn lương đảm bảo cuộc sống lao động không rơi vào đói nghèo – áp dụng ở vùng I là 4,96 triệu đồng mỗi tháng. Thống kê chung của cả nước, giai đoạn 2022-2023, với tiền lương bình quân đóng vào quỹ đạt khoảng 5,56 triệu đồng, trợ cấp thất nghiệp người lao động nhận khoảng 3,3 triệu đồng mỗi tháng.

Tại TP HCM, số liệu thống kê của BHXH thành phố giai đoạn 2020 đến tháng 6/2024, bình quân tổng số tiền lao động nhận được trong suốt thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp (kéo dài 3-12 tháng) là gần 28,9 triệu đồng. Nếu thời gian hưởng bình quân 6 tháng, mức trợ cấp tính trung bình theo tháng trên 4,8 triệu đồng. Trong đó, năm 2020, mức trợ cấp bình quân chỉ 3,5 triệu đồng mỗi tháng, cao nhất vào năm 2024 với 6,1 triệu đồng.

Đánh giá của Trung tâm dịch vụ việc làm quốc gia, TP HCM thường xuyên đứng đầu cả nước về mức hưởng thất nghiệp bình quân mỗi lao động. Tuy nhiên, mức trợ cấp này đang cách xa mức lương đảm bảo cho một gia đình sống được. Theo khảo sát Lương đủ sống Anker, số tiền cần để gia đình tại TP HCM (thuộc vùng I) sống được vào năm 2020 là 7,5 triệu đồng, năm 2022 là 8,55 triệu đồng và năm 2023 là 8,61 triệu đồng.

Trước thực tế này, khi góp ý Dự thảo Luật việc làm sửa đổi, Tổng liên đoàn lao động Việt Nam đề nghị tăng tỷ lệ trợ cấp thất nghiệp lên 75% bình quân tiền lương 6 tháng liền kề trước khi nghỉ việc, thay vì 60% như hiện nay. Khảo sát độc lập của công đoàn, chi tiêu bình quân mỗi tháng của gia đình lao động vào giữa năm 2023 khoảng 11,7 triệu đồng. Mức trợ cấp thất nghiệp như trên chưa đáp ứng 30% chi phí sinh hoạt thực tế của gia đình lao động.

Ông Lê Đình Quảng, nguyên phó ban Chính sách – Pháp luật, Tổng liên đoàn lao động Việt Nam, cho rằng có hai lý để công đoàn đề xuất tăng tỷ lệ hưởng trợ cấp thất nghiệp.

Đầu tiên, theo Điều 15 Công ước 168 của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về xúc tiến việc làm và bảo vệ thất nghiệp, mức trợ cấp nên tính trên cơ sở tiền lương thực nhận, tiền lương tối thiểu hoặc mức lương phổ biến của người lao động. Mức hưởng không thấp hơn 45% và quan trọng nhất phải đảm bảo nhu cầu sống cơ bản.

“Mức trợ cấp hiện nay quá thấp, khiến cuộc sống lao động gặp nhiều khó khăn”, ông Quảng nói, thêm rằng để xoay xở họ thường làm thêm nhiều thứ trong lúc tìm việc mới.

Lý do tiếp theo, kết dư của quỹ bảo hiểm thất nghiệp tính đến cuối năm ngoái là trên 67.200 tỷ đồng, đủ an toàn để tăng tỷ lệ trợ cấp cho lao động. Ví dụ khi Covid-19 bùng phát, theo Nghị quyết 03 của Quốc hội, Quỹ đã trích khoảng 32.000 tỷ đồng để hỗ trợ cho lao động, giảm đóng vào quỹ cho gần 363.600 đơn vị với số tiền khoảng 7.595 tỷ đồng.

Tuy nhiên, theo bà Nguyễn Văn Hạnh Thục, Giám đốc Trung tâm dịch vụ việc làm TP HCM, số tiền người lao động hưởng căn cứ mức đóng bảo hiểm thất nghiệp, mức đóng thấp sẽ dẫn đến mức hưởng thấp. Thực tế, mức đóng của nhiều lao động không chênh lệch nhiều so với mức lương tối thiểu vùng, tức họ không được tham đóng trên tổng mức thu nhập.

Đối chiếu số liệu tham gia của BHXH TP HCM và khảo sát tiền lương hàng năm của Sở Lao động, Thương binh và Xã hội (nay là Sở Nội vụ) sẽ thấy chênh lệch rõ ràng. Ví dụ, năm 2020, trong khi thu nhập bình quân của lao động thành phố hơn 11 triệu đồng nhưng mức lương căn cứ đóng chỉ trên 7,9 triệu đồng, tương tự năm 2024, tiền lương bình quân trên 11,7 triệu đồng nhưng mức đóng chỉ 9,4 triệu đồng.

Phân tích trường hợp của anh Quý, lương thực lãnh hơn 10 triệu đồng nhưng căn cứ đóng bảo hiểm thất nghiệp chỉ 5,4 triệu đồng. Theo luật hiện hành, mỗi tháng cả doanh nghiệp và anh Quý đóng vào quỹ 2%, tương đương 108.000 đồng. Tổng số tiền cả năm đóng vào quỹ là 24%, tương đương 1,296 triệu đồng nhưng mức hưởng mỗi tháng là 60%. Do tham gia một năm, anh được hưởng mức tối thiểu 3 tháng, tổng số tiền nhận được từ quỹ là 9,72 triệu đồng, tức gấp gần 3,9 lần số tiền đóng vào. Số tiền chênh lệch được những người tham gia hệ thống bù đắp theo nguyên tắc chia sẻ của quỹ.

Theo bà Thục, mức hưởng tối đa hiện nay lên đến 24,8 triệu đồng. Nhiều người tham gia với mức lương cao vẫn nhận được trợ cấp đủ sống. Do đó, để cải thiện số tiền thực nhận của người thất nghiệp, cần có giải pháp thúc đẩy đóng bảo hiểm thất nghiệp trên thu nhập thực tế quan trọng hơn.

Tương tự, ông André Gama, Giám đốc Chương trình An sinh xã hội, ILO Việt Nam, cho rằng tỷ lệ trợ cấp thất nghiệp của Việt Nam – bằng 60% mức lương đóng bảo hiểm – hiện cao hơn một chút so với trung bình các nền kinh tế mới nổi và tiệm cận mức của các quốc gia thu nhập cao. Tuy nhiên, số tiền thực nhận thấp do mức lương đóng bảo hiểm thường thấp hơn thu nhập thực tế của người lao động.

Từ góc nhìn của ILO, thay vì chỉ tập trung tăng tỷ lệ hưởng, cần ưu tiên việc đóng bảo hiểm sát với thu nhập thực tế của người lao động. Mức lương làm căn cứ đóng càng phản ánh đúng thu nhập, mức trợ cấp thất nghiệp càng tiệm cận nhu cầu sống. Điều này cũng giúp cải thiện các chế độ an sinh khác như thai sản, hưu trí.

Lê Tuyết